سیاست و حقیقت: رازِ پیوند ناپیدا

دسته: تحلیل
نویسنده: محمد زبیر اندیشمند
1403/10/19
10:52 ق.ظ
بازدید: 21

پایگاه خبری تحلیلی روایت : پیوند حقیقت و قدرت؛ تفکیک در عین اتصال در فلسفه سیاسی اسلامی.یکی از مسائل اساسی در فلسفه سیاسی، رابطه میان قدرت و اخلاق است. هنگامی که بحث از ارتباط دین و دولت مطرح می‌شود، در واقع بحث از چگونگی ایجاد هم‌زیستی میان اراده انسان‌ها و خواست‌های متعالی، مانند دین، به‌عنوان یک حقیقت فراتاریخی، مطرح می‌شود. در اندیشه‌های اسلامی، در پیوند میان دین و دولت، یک بحران معرفتی و هستی‌شناختی نهفته است که در آن ماهیت سیاست نه تنها به‌عنوان یک ابزار اجرایی بلکه به‌عنوان یک اصل اخلاقی و معنوی فهمیده می‌شود. در اینجا، پیوند دین و سیاست نه یک سازه اجتماعی بلکه یک نسبت ذاتی و تکوینی میان حقیقت و ساختار اجتماعی است.

پیوند حقیقت و قدرت؛ تفکیک در عین اتصال در فلسفه سیاسی اسلامی.

یکی از مسائل اساسی در فلسفه سیاسی، رابطه میان قدرت و اخلاق است. هنگامی که بحث از ارتباط دین و دولت مطرح می‌شود، در واقع بحث از چگونگی ایجاد هم‌زیستی میان اراده انسان‌ها و خواست‌های متعالی، مانند دین، به‌عنوان یک حقیقت فراتاریخی، مطرح می‌شود. در اندیشه‌های اسلامی، در پیوند میان دین و دولت، یک بحران معرفتی و هستی‌شناختی نهفته است که در آن ماهیت سیاست نه تنها به‌عنوان یک ابزار اجرایی بلکه به‌عنوان یک اصل اخلاقی و معنوی فهمیده می‌شود. در اینجا، پیوند دین و سیاست نه یک سازه اجتماعی بلکه یک نسبت ذاتی و تکوینی میان حقیقت و ساختار اجتماعی است.

اگر به عمق تاریخ اندیشه دینی-سیاسی برویم، باید اذعان کنیم که در اسلام، مانند مسیحیت، مسئله ارتباط میان حقیقت متعالی (توحید) و ساختارهای زمینی (سیاسی و اجتماعی) به‌طور ویژه‌ای مطرح می‌شود. اما در اسلام، برخلاف مسیحیت، این پیوند از نوع جدایی‌ناپذیری است که نمی‌توان آن را به‌راحتی در قالب‌های تفکیک‌شده مفهومی همچون “سکولاریسم” یا “دینی‌سازی” تعریف کرد. اسلام نه دین رهبانی است که در آن سیاست به عنوان یک فعالیت دنیوی از دایره روحانیت جدا باشد، و نه سیاست به‌عنوان نهادی دینی که در آن همه عرصه‌های زندگی تحت سلطه کلام دینی قرار گیرد.
به‌طور خاص‌تر، در اندیشه‌های اسلامی، همان‌طور که علامه اقبال بیان می‌کند، دین و سیاست، هرچند از نظر عملی تفکیک‌پذیر هستند، اما از نظر ماهوی به هم پیوسته‌اند. این پیوند نه بر اساس ساختار اجتماعی و تاریخی، بلکه بر اساس «حقیقت‌مندی» دین در جامعه است که به‌صورت یک «روش زندگی» در فضای سیاسی درک می‌شود. این فلسفه، تفکری بسیار متفاوت از آن چیزی است که در فلسفه سیاسی سکولار یا حتی مسیحی می‌بینیم. در حالی که در جوامع سکولار، دین به‌عنوان یک امر خصوصی و فردی تلقی می‌شود، در اسلام دین به‌عنوان یک پروژه اجتماعی-سیاسی است که برای تحقق یک «فضای زندگی انسانی» به‌طور کلی طراحی شده است.
اما این امر نباید به معنای «دینی‌سازی» سیاست باشد. در واقع، این همان مشکلی است که در تفکر اسلامی می‌بینیم: هنگامیکه تلاش می‌شود تا دین به‌صورت یک سیستم کلیسایی به سیاست تزریق شود، در آن صورت به‌طور ناخودآگاه سیاست از معنای انسانی و عدالت‌محور خود منحرف می‌شود و تبدیل به ابزاری برای تحکیم قدرت‌های دینی و حتی استبدادی می‌شود. این امر به‌ویژه در کشورهای غربی که در آن‌ها کلیسا و سیاست به‌طور ساختاری از هم جدا شده‌اند، درک می‌شود که دین به‌عنوان یک دستگاه نظارتی به کار گرفته نمی‌شود، بلکه به‌عنوان یک امر معنوی و ایده‌آلی باقی می‌ماند. اما در اسلام، دین هیچ‌گاه صرفاً یک «نهاد» روحانی یا معنوی نبوده است. بلکه دین به‌عنوان یک نظام زیست‌جهانی به سیاست، حقوق، و جامعه‌شناسی سیاسی وارد می‌شود و این «ورود» به‌طور بنیادی‌تری نسبت به سیستم‌های دینی دیگر است.

همچنین بخوانید: محور گفتگوهای نشست اسلام‌آباد: تروریسم، سیاست و تجارت

در حقیقت، در تفکر اسلامی، دولت و سیاست در ارتباط با دین نه از طریق یک قاعده دینی یا قانونی به‌عنوان یک نهاد دینی اعمال می‌شود، بلکه در ارتباط با حقیقت‌مندی‌ای است که دین در قالب یک «نظام اخلاقی و اجتماعی» معرفی می‌کند. این دقیقاً جایی است که فلسفه سیاسی اسلامی وارد یک مسیر پیچیده‌تر می‌شود. دولت اسلامی به‌طور ذاتی نمی‌تواند به‌عنوان یک دولت دینی در مفهوم کلیسایی‌اش فهمیده شود، بلکه باید آن را به‌عنوان یک «دولت عدالت‌محور» فهمید که در آن اصولی چون کرامت انسانی، عدالت اجتماعی، و نظارت عمومی به‌صورت هماهنگ با تعالیم دینی عمل می‌کند.

در اینجا، یک تناقض عمیق فلسفی رخ می‌دهد: وقتی که دین از سیاست جدا نمی‌شود، چگونه می‌توان این جدایی مفهومی را درک کرد که نه به‌عنوان یک سازه اجتماعی بلکه به‌عنوان یک ضرورت برای تحقق عدالت و آزادی در سطح اجتماعی مورد توجه قرار گیرد؟ این پرسش در دل خود به یک «پارادوکس» فلسفی می‌رسد که از آن نباید به‌راحتی عبور کرد. این پارادوکس از آنجا ناشی می‌شود که دین به‌عنوان یک حقیقت فراتر از انسان و تاریخ، و سیاست به‌عنوان ابزاری برای تحقق ارزش‌های انسانی، نمی‌توانند به‌طور کامل از هم جدا شوند.
در نهایت، همان‌طور که در فلسفه اسلامی آمده است، برای حل این پارادوکس، باید درک درستی از «تفکیک کارکردی دین و سیاست» به‌دست آید. این تفکیک کارکردی نه به‌عنوان یک نفی دین از عرصه اجتماعی، بلکه به‌عنوان یک «تفکیک در عین اتصال» است. این تفکیک در عین اتصال، از آنجا می‌آید که دین به‌عنوان یک حقیقت اخلاقی و اجتماعی باید در پی تحقق عدالت و آزادی‌های انسانی در دنیای سیاسی باشد، اما نه به‌عنوان یک نهاد دینی که به‌طور مستقیم به تحمیل یک سیستم قانونی دینی می‌پردازد.این تنها در صورتی ممکن است که سیاست در اسلام به‌عنوان ابزاری برای تحقق عدالت و آزادی‌های فردی و جمعی دیده شود، نه به‌عنوان یک دستگاه اجرایی دینی.
این تفکیک فلسفی در سطح معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی نه تنها برای سیاست اسلامی بلکه برای دنیای معاصر نیز درسی بزرگ به همراه دارد. اینکه چگونه می‌توان دین و سیاست را در عرصه عمومی به‌گونه‌ای در هم آمیخت که هر دو به‌طور سالم و بدون انحراف از اصول انسانی و اخلاقی به پیش روند، پرسشی است که در فلسفه سیاسی امروز باید به آن توجه ویژه‌ای شود.

همچنین بخوانید: روضه شریف: میراث جاودان، فراتر از سیاست و عقیده

نوشته های مرتبط :