سوریه در جنگ ایران و عراق

دسته: تحلیل
نویسنده: نوروزعلی کاظمی
1403/09/13
10:00 ق.ظ
بازدید: 88

پایگاه خبری تحلیلی روایت : هر چند اصل كلي راهنماي سياست خارجي سوريه منافع ملي و تا حدي ملاحظات ايدئولوژيك و تجارب تاريخي بوده است اما در عين حال عملكرد سوريه در جنگ ايران و عراق تابعي از روند جنگ، تحولات منطقه‌اي، تشكيل صف‌بندي‌هاي جديد منطقه‌اي، مواضع و جهت گيري دو ابرقدرت ايالات متحده و اتحاد جماهير شوروي، و روندها و پويش‌ها در محيط ژئوپلتيك اين كشور بوده است. مجموعه اين عوامل موجب شد تا دمشق در هشت سال جنگ ايران و عراق، مواضع و جهت‌گيري متغيري را در پيش گيرد كه از حمايت و پشتيباني كامل تا تلاش براي ميانجيگري و كاهش تنش‌ها با دولت‌هاي عربي به ويژه اردن و عراق در نوسان بوده است. در همين چارچوب، براساس سه مقطع مهم جنگ، نقش سوريه در دفاع مقدس را مي‌توان بر اساس محورهاي زير توضيح داد.

هر چند اصل كلي راهنماي سياست خارجي سوريه منافع ملي و تا حدي ملاحظات ايدئولوژيك و تجارب تاريخي بوده است اما در عين حال عملكرد سوريه در جنگ ايران و عراق تابعي از روند جنگ، تحولات منطقه‌اي، تشكيل صف‌بندي‌هاي جديد منطقه‌اي، مواضع و جهت گيري دو ابرقدرت ايالات متحده و اتحاد جماهير شوروي، و روندها و پويش‌ها در محيط ژئوپلتيك اين كشور بوده است. مجموعه اين عوامل موجب شد تا دمشق در هشت سال جنگ ايران و عراق، مواضع و جهت‌گيري متغيري را در پيش گيرد كه از حمايت و پشتيباني كامل تا تلاش براي ميانجيگري و كاهش تنش‌ها با دولت‌هاي عربي به ويژه اردن و عراق در نوسان بوده است. در همين چارچوب، براساس سه مقطع مهم جنگ، نقش سوريه در دفاع مقدس را مي‌توان بر اساس محورهاي زير توضيح داد.
1. عملكرد سوريه در مقطع اول جنگ: از خويشتن‌داري تا حمايت فعال
اواخر دهه ۱۹۸۰ مشکل سازترین مرحله مشارکت سوریه و ایران بود. جنگ داخلی لبنان و جنگ ایران و عراق منابع آنها را خالی کرد و نفوذ پیوند دمشق و تهران را تضعیف کرد. ایران و سوریه نیز برنامه های متضادی را در لبنان توسعه دادند، به ویژه در انتخاب متحدان شیعه خود. سوریه از امل، حزب سیاسی و شبه نظامی که نماینده دیرینه شیعیان لبنان بود، حمایت کرد. دمشق از یک دولت سکولار و چند اعترافاتی حمایت می کرد که در حوزه نفوذ آن قرار داشت. ایران از حزب الله، جنبش افراطی زیرزمینی حمایت کرد. ایران از قدرت بیشتری برای اکثریت مسلمان لبنان، به ویژه شیعیان، که بزرگترین فرقه از ۱۷ فرقه شناخته شده این کشور هستند، حمایت می کند(.(Jubin Goodarzi, Iran and Syria; published in 2010
بعد از تجاوز عراق به خاك ايران در ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰ (۳۱/۶/۱۳۵۹)، سوريه از اينكه نيروهاي عراقي قدرتمندانه وارد ايران شدند، دچار وحشت گرديد. رئيس جمهور سوريه، حافظ اسد، در ۲۵ سپتامبر از پذيرش درخواست فرستاده ويژه رئيس جمهور ايران براي صدور بيانيه عمومي در حمايت از ايران، امتناع كرد. رهبران سوريه نگران بودند رقيب ديرينه آنها عراق به يك پيروزي سريع و بزرگ در جنگ دست يابد و دمشق بطور همزمان در دو جبهه شرقي و غربي آسيب‌پذير شود. ابهام در آينده جنگ باعث شد سوريه در دو هفته جنگ، سياست سكوت را در پيش گيرد. اسد طي گفتگوي تلفني با پادشاهي‌هاي اردن و عربستان سعودي خواستار يافتن راهي براي پايان دادن به درگيري‌ها شد اما اين دو كشور بر خلاف سوريه، سياست حمايت از عراق را در پيش گرفته بودند. در همين راستا، جنگ ايران و عراق كشورهاي عرب را به دو گروه مخالف تقسيم كرد و سبب تشديد اختلاف در دنياي عرب شد. از نقطه نظر عربستان و ديگر كشورهاي خليج فارس، پيروزي عراق يا ايران به يك اندازه نگران كننده تلقي مي‌شد هر چند نگراني آنها از پيروزي ايران به دليل نفوذ انديشه‌هاي انقلاب اسلامي در منطقه بيشتر بود. از ديدگاه سوريه، جلوگيري از سلطه‌جويي عراق در منطقه همواره يكي از مهم‌ترين مسأله بود. از ديدگاه اردن نيز ضرورت همكاري و همراهي با عراق بنا به دلايل مختلف اجتناب‌ناپذير بود. اردن با حمايت آشكار از عراق در مقابل ايران، اميدوار بود بتواند براي بازپس‌گيري ساحل اشغال شده غربي رود اردن از كمك عراق در مقابل مخالفت سوريه و سازمان آزادي بخش فلسطين برخوردار شود.
دو هفته پس از شروع جنگ، دمشق پس از مشاهده پيشروي‌هاي سريع نيروهاي عراقي در خاك ايران و در شرايطي كه نمي‌توانست پيروزي رقيب ديرينه خود را تحمل كند، سياست سكوت را كنار گذاشت و تهاجم عراق به ايران را محكوم كرد. سوريه معتقد بود جنگ صدام عليه ايران يك اشتباه محض است و از آن به عنوان جنگ اشتباه عليه دشمن اشتباه و در زمان نادرست ياد كرد. رهبران سوري بر آن بودند كه در شرايط فعلي دشمن اصلي اعراب، امپرياليسم و صهيونيسم است و اعراب بايد با ايران عليه دشمنان مشترك متحد شوند. از ديدگاه سوريه، جنگ با ايران باعث ايجاد شكاف و دودستگي در ميان اعراب خواهد شد و توجه آنها را از دشمن اصلي شان يعني امپرياليسم و صهيونيسم منحرف خواهد كرد.
عليرغم محكوميت حمله عراق به ايران از جانب سوريه، رهبران دمشق در ماههاي ابتدايي جنگ همچنان مواضع و اقدامات متناقضي را اتخاذ مي‌كردند. مخالفت سوريه با حمله عراق به ايران و موافقت حافظ اسد براي بازگشايي دوباره خطوط لوله انتقال نفت عراق از خاك سوريه در اين راستا ارزيابي مي‌شود. در اين زمينه، خبرگزاري فرانسه به نقل از منابع رسمي از دمشق گزارش داد: پس از ۴۵ روز قطع صدور نفت عراق از طريق شمال اين كشور به سوريه، پمپاژ اين نفت از اين طريق به ترمينال بانياس در سوريه و طرابلس در لبنان در ساحل مديترانه از سرگرفته شد(نخعي، ۱۳۷۹ :۴۷۴).

موافقت سوريه با بازگشايي خط لوله نفت عراق بيانگر نوعي واقع‌گرايي در سياست خارجي سوريه است. در واقع رهبران دمشق عليرغم اينكه حمله عراق به ايران را محكوم مي‌كردند، اما در عين حال به دليل آنكه در ماه‌هاي ابتدايي جنگ، سرنوشت جنگ مبهم بود و سوريه به نتيجه قطعي حمايت از ايران نرسيده بود تلاش مي‌كرد تا علاوه بر محكوم كردن حملات عراق، روابط خود با اين كشور را همچنان حفظ كند و نوعي تعادل را در روابط ايران و عراق برقرار كند.
گسترش روابط سوريه و ايران باعث تشديد خصومت بيشتر بين كشورهاي سوريه و عراق شد و ضرورت روابط سوريه با ايران را بيش از پيش براي حافظ اسد اجتناب‌ناپذير ساخت. اين امر بيشتر از اين جهت بود كه سوريه به طور همزمان در دو جبهه شرقي و غربي درگير بود و نياز به متحدي داشت تا بتواند موقعيت خود را در مقابل عراق و اسرائيل تقويت كند. از سوي ديگر، تيرگي روابط دمشق و بغداد، توسعه همكاري‌ها و گسترش روابط عراق با ساير كشورهاي عربي را در پي داشت. بغداد ناچار بود براي دستيابي به اهداف بلندپروازانه خود، روابطش را با ساير دولت‌هاي عربي همچون اردن، عربستان و كويت گسترش دهد. اين امر، جبهه‌بندي‌هاي منطقه‌اي در خاورميانه، به ويژه در جهان عرب را تشديد كرد.
تلاش‌هاي سوريه از يك طرف و دسته‌بندي‌ها و شكاف در جهان عرب از سوي ديگر از شكل‌گيري جبهه متحد عربي عليه ايران جلوگيري كرد. تلاش‌هاي صدام حسين براي معرفي جنگ ايران و عراق به عنوان رويارويي اعراب و فارس كه يادآور جنگ قادسيه بود با شكست روبرو شد. اين امر در جبهه سياسي، توان ايران براي تقويت قدرت مانور خود در فضاي مه‌آلود منطقه را افزايش داد و تهران توانست با بهره‌گيري از ابزارهاي ديپلماتيك از انزواي خود در منطقه جلوگيري كند. جمهوري اسلامي ايران با كمك سوريه تلاش كرد تا كشورهاي بيشتري را در منطقه با خود همراه سازد. به همين جهت، مقامات ايراني سفرهاي متعددي را به ليبي و الجزاير انجام دادند تا حمايت آنها را كسب كنند.
اتحاد میان ایران و سوریه در مارس ۱۹۸۲ زمانی که یک هیئت عالیرتبه سوری به ریاست عبدالحلیم خدام وزیر امور خارجه از تهران بازدید کرد و مجموعه ای از توافقات دوجانبه در مورد نفت و تجارت را منعقد کرد، رسمیت یافت. امضا شد، که اجازه می‌داد محموله‌های تسلیحات سنگین از سوریه به ایران ارسال شود) Rafke Risseeuw, The Syrian-Iranian Nexus: a Historical Overview of Strategic Cooperation.
به تدريج با گسترش دامنه جنگ و تلاش صدام حسين براي دستيابي به پيروزي و مقاومت و رشادت‌هاي رزمندگان ايراني، باعث شد سوريه در حمايت از جمهوري اسلامي ايران مواضع آشكار و اقدامات عملي را در پيش گيرد. در اين راستا، از سال ۱۹۸۰، سوريه امكانات و تسهيلات فراواني را در اختيار مخالفان رژيم عراق براي انجام عمليات مقاومت در داخل خاك آن كشور قرار داد. اين كمك‌ها به ويژه در اختيار جبهه ملي پيشرو عراق كه شامل گروههاي مختلف از جمله كمونيست‌ها بود قرار داده شد. در ماه مه ۱۹۸۱ دولت سوريه تعهدات بيشتري در مورد تحويل اسلحه و اعزام كارشناس نظامي به جلال طالباني رهبر كردها نمود. بعضي از اين كمك‌ها صرف حفظ پايگاههاي نظامي مخالفان در داخل عراق و اردوگاههاي آموزشي در ساير كشورها گرديد. فعاليت گروههاي مخالف داخلي رژيم بعثي موجب گرديد تا صدام حسين، بخشي از نيروهاي نظامي عراق را مأموريت سركوب مخالفان داخلي كند. اين امر جبهه ديگري را در كنار جنگ با ايران براي صدام گشود و رژيم بعثي را با بحران جدي مبارزه با مخالفان داخلي روبرو ساخت.
همزمان با اين تحولات و به دنبال پيروزي ايران در عمليات فتح‌المبين، بيشتر كشورهاي عربي در كنار آمريكا، مواضع همسويي اتخاذ كردند و حمايت‌هاي خود را از عراق تشديد كردند. در اين ميان، تنها سوريه به‌گونه‌اي چشمگير، به سود ايران و عليه عراق تلاش مي‌كرد. بحث قطع صدور نفت عراق از طريق خاك سوريه در همين مقطع مطرح شد. سوريه در نهايت پس از عمليات فتح خرمشهر صدور نفت عراق را كه از طريق خطوط لوله از خاك اين كشور مي‌گذشت، قطع كرد. در مقابل ايران نيز پذيرفت تا نفت پالايشگاه‌هاي سوريه را كه قبلا توسط عراق تأمين مي‌شد، تأمين كند.
تحولات صحنه نبرد و مقاومت نيروهاي ايراني سبب شد سوريه مواضع خود را در ارتباط با جنگ به صورت آشكار در حمايت از ايران و مخالفت با عراق دنبال كند. در اين راستا، براي اولين بار، قرارداد اقتصادي مهمي ميان ايران و سوريه به امضا رسيد، به موجب اين قرارداد ايران نفت مورد نياز سوريه را تأمين مي‌كرد. با امضاي اين قرارداد، سوريه قادر بود نيازهاي نفتي خود را از ايران تأمين كند و خود را از وابستگي به منابع نفتي عراق نجات دهد. در آوريل ۱۹۸۰، دولت سوريه صدور نفت عراق را از طريق خاك خود را متوقف ساخت و مرزهايش را با عراق بست. اقدام سوريه، ضربه سختي هم به لحاظ روحي و هم اقتصادي به رژيم بعثي وارد ساخت. در شرايطي كه عراق براي تأمين هزينه‌هاي جنگي به نحو روزافزوني به منابع مالي نياز داشت، ناگهان در ظرف مدت يك روز نيمي از درآمدهايش را از دست داد و رژيم بعثي عراق را به لحاظ اقتصادي در شرايط ناگواري قرار داد كه بيش از پيش اين كشور را نيازمند كمك‌هاي خارجي كرد. با مسدود شدن خط لوله نفتي عراق از سوي سوريه و كاهش صادرات نفت عراق به نصف، كويت و عربستان درصدد بر آمدند تا با فروش روزانه ۳۰۰ هزار بشكه نفت استخراجي از منطقه حائل بين دو كشور به ارزش سالانه بيش از سه ميليارد دلار به عراق كمك كنند.
همزمان با اين اقدامات، حافظ اسد تلاش كرد در عرصه سياسي و جبهه ديپلماتيك نيز روابط خود را با ساير دولت‌ها به ويژه اتحاد جماهير شوروي با هدف تقويت موقعيت منطقه‌اي خود گسترش دهد. در همين چارچوب، حافظ اسد با هدف امضاي موافقتنامه دوستي و همكاري در ۸ اكتبر ۱۹۸۰ به اتحاد جماهير شوروي سفر كرد. اين سفر در قالب راهبرد كلان دمشق براي تقويت موقعيت منطقه‌اي خود به ويژه در مقابل اسرائيل و عراق با جلب كمك‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاي نظامي و اقتصادي مسكو صورت گرفت. اسد و برژنف با صدور بيانيه‌ مشتركي كه بر حق غير قابل انكار ايران براي تعيين سرنوشت خود به طور مستقل و بدون مداخله خارجي كه غيرمستقيم عراق را محكوم مي‌كرد؛ تأكيد كردند. كرملين همچنين با اعطاي كمك‌هاي نظامي به سوريه و تحويل تسليحات ساخت شوروي به ايران موافقت كرد. به اين ترتيب، سوريه به كانالي تبديل شد كه از طريق آن تسليحات نظامي ساخت شوروي به ايران منتقل مي‌شد. در واقع دمشق نقش حياتي در حفظ جريان تسليحات نظامي به ايران بازي كرد و سلاحهاي ساخت شوروي از طريق كشورهايي همچون ليبي و الجزاير به ايران ارسال مي‌شد. سوريه علاوه بر كمك‌هاي نظامي‌، برخي اطلاعات موجود از طرح‌ها و قابليت‌هاي نيروهاي نظامي عراق را در اختيار ايران قرار مي‌داد و مقامات نظامي سوري و ايراني طي سال‌هاي جنگ ديدارهاي مختلفي داشته‌اند كه به نظر مي‌رسد برخي از آنها در اين ارتباط بوده است.
2. عملكرد سوريه در مقطع دوم جنگ: حمايت از ايران و در عين حال تلاش براي ميانجيگري‌
دوره دوم جنگ يكي از حساس‌ترين دوره‌ها به دليل تلاش ايران بر پيگيري سياست تنبيه متجاوز از طريق ورود به خاك عراق بود. اين دوره كه همزمان با برتري ايران در صحنه نبرد شروع مي‌شود با مقاومت سرسختانه عراق در دفاع از تماميت ارضي اين كشور مواجه مي‌شود و با توجه به عقب‌نشيني عراق از بسياري از مناطق اشغالي و اعلام آمادگي اين كشور براي برگزاري مذاكرات صلح، مشكلاتي را براي كشورهاي حامي ايران پديد مي‌آورد. سوريه كه تا آن زمان به دليل اشغال ايران توسط عراق اين كشور را محكوم مي‌كرد، اكنون با خروج نيروهاي عراقي از بسياري از مناطق مرزي دليل چندان موجهي براي حمايت از ايران نمي‌ديد. همزمان با اين تحولات، تشديد فشار كشورهاي عربي و محدوديت‌هايي كه اين كشورها براي سوريه پديد آورده بودند سبب شد سوريه در حمايت جدي از مواضع ايران دچار ترديد شود. البته تحولات منطقه‌اي و تهاجم اسرائيل كه در فاصله چند روز بعد از فتح خرمشهر در سال ۱۳۶۱ انجام شد زمينه همكاري بيشتر دو كشور را فراهم كرد. سياست جمهوري اسلامي ايران مبني بر حمايت از سوريه در نبرد با اسرائيل و به اعزام نيرو به لبنان نقش مهمي در اين ارتباط داشت. هرچند بعدها ادامه حضور ايران در لبنان به دليل نفوذ گسترده در ميان شيعيان اين كشور به عاملي براي چالش‌هاي جديد در روابط دو كشور تبديل شد.
برتري مطلق ايران در صحنه نبرد به دليل پيروزي‌هاي بزرگ به ويژه بعد از عمليات فتح‌المبين و بيت‌المقدس و عزم راسخ ايران براي تنبيه متجاوز، نگراني كشورهاي محافظه‌كار عربي را از تسلط ايران بر عراق تشديد كرد. تحركات كشورهاي منطقه در چارچوب سياست‌هاي جديد آمريكا براي مهار تحولات ناشي از پيروزي ايران بر عراق، شكل كاملاً جدي به خود گرفت به گونه‌اي كه تماس‌هاي محرمانه‌اي بين خانواده آل سعود، مراكش، سودان، عمان، سومالي و بعضي از كشورهاي خليج فارس ايجاد شد. در همين راستا، حسن پادشاه مراكش در پيامي به ملك فهد و صدام خواستار اقدام فوري همه كشورهاي عربي براي پشتيباني ديپلماتيك از عراق شد. با فتح خرمشهر و متعاقب آن تجاوز اسرائيل به لبنان، نگراني كشورهاي منطقه به علت تأثير اين پيروزي بر ساختار‌هاي متزلزل داخلي اين كشورها سبب شد تا بر گرايش‌هاي قومي تكيه كنند و براي توجيه حمايت از عراق، جنگ را جنگ عرب و فارس قلمدداد كنند. در اين چارچوب به غير از كشور سوريه و تا اندازه‌اي ليبي، ساير كشورهاي عربي، كمك‌هاي همه جانبه‌اي در اختيار عراق گذاشتند. همچنين كشورهاي عربي تلاش كردند در چارچوب سازمان اوپك، قيمت نفت را كاهش دهند و نفوذ ديپلماتيك خود را در جهان عرب و غرب به كار گرفتند تا فشارهاي بيشتري را به جمهوري اسلامي ايران وارد كنند.
در واقع، كشورهاي حاشيه خليج فارس با تحقق نيافتن ادعاي عراق مبني بر پيروزي سريع و كامل انتظار داشتند ايران درگير جنگ فرسايشي شود. اما با آشكار شدن ضعف و ناتواني عراق و مهم‌تر از آن برتري ايران، هراسان و نگران شدند. در اين ارتباط مجله تايم گزارش داد: <در صورت پيروزي ايران بر عراق ممكن است شور و حرارت انقلاب اسلامي به سرعت در شيخ‌نشين‌هاي خليج فارس و نيز استان نفت‌خيز شرقي عربستان نفوذ نمايد. كشورهاي خليج فارس همچنين به اين ارزيابي رسيدند كه ممكن است ايران از جنگ به منزله ابزاري براي تقويت انقلاب اسلامي استفاده كند. به همين دليل، بزرگ‌ترين نگراني حكام اين كشورها جلوگيري از گسترش جنگ به قلمرو خود بود و اين مسأله آنها را به اتخاذ سياست دفاعي مشترك ترغيب كرد. اعضاء شوراي همكاري خليج فارس به ابتكار عربستان به برگزاري اجلاس فوق‌العاده اقدام كردند. بنا بر برخي گزارش‌ها، حتي كشورهاي عرب، عراق را براي عقب‌نشيني از خاك ايران و پايان دادن به جنگ تحت فشار قرار دادند و تهديد كردند در صورتي كه عراق نيروهاي خود را از خاك ايران خارج نكند كمك‌هاي مالي خود را كه تا آن تاريخ بالغ بر ۲۲ميليارد دلار بود، قطع خواهند كرد.
با توجه به وضعيت نظامي و سياسي حاكم بر جنگ ايران و عراق و اوضاع منطقه‌اي و جهاني، به نظر مي‌رسيد روابط سوريه و ايران با مشكلات بيشتري مواجه شود. اگر در گذشته سوريه به دليل تجاوز بغداد و اشغال خاك ايران توسط بغداد در جانبداري از تهران مي‌توانست توجيهي داشته باشد، از زماني كه ايران تصميم گرفت براي تنبيه متجاوز وارد خاك عراق شود، دمشق براي توجيه حمايت خود از جمهوري اسلامي ايران به طور اساسي با مشكل مواجه بود. وضعيت سياسي و نظامي حاكم بر جنگ به موازات تحولات منطقه‌اي و بين‌المللي از اواخر دهه ۱۹۸۲ به گونه‌اي پيش مي‌رفت كه دمشق را در شرايط دشوارتري براي حمايت از ايران قرار مي‌داد.
برتري ايران در جنگ به تغيير سياست و واكنش كشورهايي منجر شد كه تصور مي‌كردند ايران در جنگ فرسايشي تضعيف و سرانجام تسليم خواهد شد؛ در نتيجه حمايت از عراق و فشار به ايران افزايش يافت. چنين تحولي، ايران را از واكنش قدرت‌هاي بزرگ به ويژه امريكا در برابر پيروزي‌هاي ايران نگران كرد. همزمان با اين تحولات، تجاوز اسرائيل به جنوب لبنان اين تصور را به وجود آورد كه هدف اصلي امريكا و اسرائيل، منصرف كردن ايران از جنگ با عراق است. لذا پس از حضور نيروهاي ايران در سوريه، به آنان فرمان داده شد كه بازگردند (دروديان، ۱۳۸۳ :۱۳۰).
اين امر، همراه با فشار بين‌المللي براي برقراري آتش‌بس و احتمال صدور قطعنامه سازمان ملل، ايران را واداشت كه براي اجراي عمليات در داخل خاك عراق تعجيل كند. ضمن اينكه اقدامات پدافندي عراق با استفاده از فرصت گسترش يافت و وضعيتي را فراهم كرد كه تصور مي‌شد انجام عمليات در آينده دشوار خواهد شد.
با ورود نيروهاي ايراني به خاك عراق و ادامه نبردهاي زميني و جنگ فرسايشي ميان دو طرف در سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۳، سياست سوريه در طول جنگ كه مبتني بر حمايت از ايران و مقابله با عراق بود با واكنش منفي در جهان عرب مواجه شد. به‌تدريج محور بغداد – قاهره – امان در مقابل دمشق به وجود آمد و فشارها بر سوريه براي پيوستن به اردوگاه طرفدار عراق افزايش يافت. در مقابل، جمهوري اسلامي ايران و سوريه تلاش‌هاي ديپلماتيك خود را افزايش دادند. ديدار عبدالحليم خدام، معاون رياست جمهوري سوريه از تهران، حاكي از حمايت اين كشور از اقدامات ايران و تشكيل يك محور رقيب مركب از تهران – دمشق – طرابلس و الجزاير بود. اين در شرايطي بود كه بنا به عقيده برخي ناظران، اقدامات ايران در شرايطي صورت مي‌گرفت كه مناسبات دوجانبه ميان بعضي از اين كشورها به طور چشمگيري به سردي گراييده بود. به همين دليل، جمهوري اسلامي به صورت فعال تلاش كرد روابط خود را با اين كشورها گسترش دهد. به اين ترتيب، بنا به برخي اظهارات، به دليل تقويت موضع عراق در منطقه و در آستانه تجديد مناسبات ديپلماتيك اين كشور با امريكا، تهران در پي موقعيتي بود كه خود را در قلب يك اتحاديه تازه كه هنوز تأسيس نشده قرار دهد.
در همين راستا، مصطفي طلاس وزير دفاع وقت سوريه در مصاحبه‌اي اعلام كرد در صورتي كه عراق پيمان سال ۱۹۷۸ مربوط به وحدت با سوريه را محترم بشمارد، به صورت فوري، نبرد داير بين عراق و ايران متوقف خواهد شد؛ زيرا ايران قادر نيست با دو كشور عراق و سوريه وارد جنگ شود. طلاس افزود كه سوريه تمام كوشش خود را در راه پايان بخشيدن به نبرد خليج مبذول داشته است و اين نبرد را براي هر دو كشور، نابود كننده توصيف كرد. وي افزود با وجود اين كه عراق اعلام داشته است هر كس كه در متوقف ساختن نبرد با ايران دخالت كند، خائن محسوب مي‌شود، عليرغم اين، كشورش به ميانجيگري خود با ايران، بنابر درخواست بعضي از كشورهاي عربي، ادامه خواهد داد.
جانبداري سوريه در مقطعي كه ايران تلاش مي‌كرد در دفع متجاوز وارد خاك عراق شود مشكلات ديگري را نيز براي سوريه پديد آورد. در اين راستا، تلاش سوريه براي متقاعد كردن كشورهاي عربي مبني بر اينكه ايران تمايلي به گسترش جنگ به خاك آنها و يا الحاق سرزمين‌هاي عربي به خاك خود ندارد، ارزشمند بود. مقامات سوري كه بخاطر حمايت از ايران تحت فشار قرار داشتند، در توجيه مواضع خود اعلام كردند با ورود نيروهاي ايران به داخل خاك عراق، خطري متوجه كشورهاي حوزه خليج فارس نخواهد بود بلكه اين خطر متوجه رئيس جمهور عراق است و صدام بايد به دليل خساراتي كه به ارتش و مردم عراق وارد آورده ، سرنگون شود.
در كنار وضعيت حاكم بر جبهه‌هاي جنگ، برخي تحولات موجب گرديد روابط ايران و اتحاد جماهير شوروي به پايين‌ترين سطح كاهش يابد. كاهش اين روابط، تأثير مستقيمي بر روابط سوريه و ايران و مواضع و عملكرد سوريه در رابطه با جنگ نيز داشت. بعد از عمليات‌هاي خيبر و بدر، مسكو تلاش كرد ايران را براي پايان دادن به جنگ از طريق مذاكره متقاعد كند؛ اما شكست تلاش‌هاي كرملين موجب گرديد تا مسكو تحويل اسلحه به عراق را دوباره از سر بگيرد. علاوه بر اين، در فوريه ۱۹۸۳ اعضاي حزب توده به اتهام جاسوسي براي شوروي دستگير شدند و در آوريل همان سال، ۱۸ ديپلمات مسكو اخراج شدند. اين امر در كنار حمايت ايران از مجاهدين افغان، روابط دو كشور را با تنش جدي مواجه كرد. پاتريك سيل با ارائه تفسيري در هفته‌نامه المجله چاپ لندن در مورد روابط ايران و سوريه، در خصوص اين رويداد به نقل از عبدالحليم خدام مي‌نويسد: <سوريه از اقدام ايران در سركوب كردن حزب توده و اخراج ديپلمات‌هاي روسي ناراحت شد و به اين جهت هم بود كه مسكو ارسال اسلحه به عراق را از سر گرفت. سوريه همواره به ايران نصيحت مي‌كند كه روابط خود را با مسكو تيره نكند.>.
تيره‌گي روابط ايران و اتحاد جماهير شوروي موجب گرديد سوريه به عنوان حامي ايران در جنگ با عراق مورد غضب و بي اعتنايي مقامات روسيه قرار گيرد. اين امر در سفر حافظ اسد، عبدالحليم خدام و مصطفي طلاس به مسكو در سال ۱۳۶۳ نشان داده شد. مقامات سوري بدون انجام تشريفات خاصي، بلافاصله به داخل ساختمان فرودگاه راهنمايي شدند. اين رفتار غيرمنتظره روس‌ها، ادامه اختلاف نظرهايي بود كه بين سياست‌هاي خارجي دمشق و مسكو نمودار شد. برقراري رابطه مسكو با قاهره و ملاقات مبارك با حسين شاه اردن و سفر قريب‌الوقوع وي به مسكو و حمايت دمشق از تهران، مسائلي بود كه بر روابط طرفين تأثير منفي داشت. در اين حال مجله النهار العربي و الدولي چاپ پاريس نوشت: <اختلافاتي ميان سوريه و شوروي به وجود آمده است و براي كم كردن ميزان اختلافات، تماس‌هايي ميان مسئولين دو كشور صورت مي‌گيرد. عراق و ايران باعث اختلاف ديدگاههاي دو كشور بر سر مسائل خاصي شده است؛ به نحوي كه مسكو از سوريه خواسته موضع خصمانه خود را نسبت به رژيم عراق تغيير دهد. ديدار اخير پرزيدنت اسد از مسكو كه بنا به گفته يك منبع عرب، براساس درخواست سوريه انجام گرفته، نشان داد كه اتفاق نظر ميان سوريه و شوروي وجود ندارد و علت اين امر گرايش‌هاي جديد در سياست شوروي مي‌باشد. وجود گرايش جديد در سياست شوروي، از آنجا استنباط مي‌شود كه مسكو تنها چند ساعت پس از بدرقه حافظ اسد، از طارق عزيز استقبال كرد و اينك مي‌رود تا از شاه حسين پذيرايي نمايد؛ در حالي كه روابط دوستانه سوريه با شوروي حداقل اقتضا مي‌كرد با توجه به ديدار آقاي اسد از مسكو، در مورد ديدارهاي طارق عزيز و شاه حسين قدري درنگ و تأمل نمايد.>.
در همين چارچوب حافظ اسد پس از ترك مسكو، از آقاي هاشمي‌‌ و هيئت همراهش – كه در ليبي به سر مي‌بردند – جهت ديدار رسمي از سوريه دعوت كرد. آقاي هاشمي پس از ورود به دمشق، در مورد اهداف سفرش به سوريه گفت: <اين سفر به منظور بحث و بررسي در مسائل منطقه مي‌باشد و من فكر مي‌كنم مسائل لبنان و كشورهاي عضو جبهه پايداري و تهاجمي كه امريكا و صهيونيست‌ها شروع كرده‌اند، از مسائل مورد بحث خواهد بود.> وي افزود كه در ديدارهاي خود با مقام‌هاي سوري، درباره اتخاذ مواضع مشترك در خصوص مسائل جنگ تحميلي و اوضاع احتمالي آينده، مذاكره خواهند كرد. از سوي ديگر، حافظ اسد نيز در ديدار با آقاي هاشمي‌رفسنجاني و هيئت همراه، با قدرداني از جايگاه ويژه انقلاب اسلامي ايران در مقابله با امپرياليسم و صهيونيسم و نيز تأثيرات بين‌المللي پيروزي انقلاب اسلامي ايران، گفت: <يكي از دستاوردهاي انقلاب اسلامي اين است كه ايران را از پايگاه ارتجاع خارج كرده و به پايگاه اسلام و حامي مستضعفين جهان تبديل نمود.>.
يونايتدپرس نيز به نقل از منابع متعدد، به ابعاد گوناگون مباحث مطرح شده در مذاكرات ايران، ليبي و سوريه، پرداخت و نوشت: <هدف از اين مذاكرات، تبادل نظر ميان مقامات ايراني و سوري در مورد احتمال جدا شدن ليبي از جناح راديكال عرب مي‌باشد. از جمله مسائل ديگري كه احتمالاً مطرح خواهد شد، مسأله لبنان، جنگ ۵۷ ماهه ايران و عراق و گرايش ليبي به سمت عراق مي‌باشد.>.
كاهش روابط تهران و مسكو، روابط سوريه با شوروي و ايران را نيز تحت تأثير قرار داد. از يك طرف، دمشق بعد از شكست در مقابل اسرائيل در سال ۱۹۸۲ درصدد تقويت موقعيت منطقه‌اي خود از طريق افزايش كمك‌هاي نظامي شوروي بود. كاهش روابط ايران و شوروي در شرايطي كه واشنگتن سياست فعالانه‌اي را در خاورميانه و حمايت از اسرائيل با هدف كاهش نفوذ شوروي در منطقه در پيش گرفته بود، جايگاه دمشق را در سياست خاورميانه‌اي شوروي بيش از پيش تقويت كرد. در واقع در كنار افزايش جايگاه سوريه در ديدگاه مقامات كرملين، روابط با عراق نيز به عنوان جبهه پيشرو در حفاظت از منافع شوروي اهميت يافت. از نظر شوروي سقوط رژيم بعثي در عراق به تضعيف يا فروپاشي حكومت بعثي در سوريه مي‌شد، در نتيجه شوروي بايد با حمايت از عراق مسير تحولات جنگ را به گونه‌اي پيش مي‌برد كه هيچ يك از طرفين در جنگ پيروز نشوند. از طرف ديگر تضعيف روابط تهران و مسكو، مطلوبيت و ارزش محور ايران – دمشق را از نظر تهران تقويت كرد. در شرايطي كه دو ابرقدرت روابط خصمانه‌اي با ايران داشتند، اهميت متحدان منطقه‌اي هم چون سوريه بيش از پيش تقويت گرديد.
تحولات منطقه‌اي نيز به گونه‌اي پيش مي‌رفت كه گسترش همكاري‌ها بين دمشق و تهران را ضروري مي‌ساخت. تهاجم اسرائيل به لبنان و ترس سوريه از تشديد فشارهاي منطقه‌اي موجب گرديد تا زمينه‌هاي منطقه‌اي براي تعميق روابط بيش از پيش احساس گردد. آغاز تجاوز اسرائيل به جنوب لبنان، تنها ۱۱ روز پس از فتح خرمشهر اين تصور را به وجود آورد كه هدف اصلي اسرائيل جلوگيري از پيروزي ايران بر عراق بوده است. چنان كه آقاي هاشمي در سخناني گفت: <ما اصلاً اعتقاد داريم كه جنگ عراق به خاطر اسرائيل بر ما تحميل شد و ما به خاطر اسرائيل گرفتار جنگ هستيم. و اگر ما در جنگ عراق پيروز نشده بوديم آن حادثه پيش نمي‌آمد و اصلاً آن حادثه به وجود آمده كه ما اينجا پيروز نشويم.>.
صدام حسين با بهره‌گيري از تهاجم اسرائيل به لبنان درصدد تشكيل محور جديدي با هدف كاهش نفوذ سوريه در فلسطين و لبنان برآمد. با خروج ياسر عرفات از بيروت، عراق به جهت دشمني با سوريه درصدد جلب وي برآمد. حمايت اردن از عراق موجب گرديد تا ارتباط عرفات و صدام گسترش يابد و محور عراق – اردن – عرفات شكل بگيرد(امامي،۱۳۷۴ :۳۸).
در واكنش به نزديكي عرفات و صدام، وزراي خارجه كشورهاي سوريه، ليبي و ايران در ژانويه ۱۹۸۳ در دمشق گرد هم آمدند و ضمن مذاكره در مورد اوضاع متشنج منطقه بيانيه مشتركي را صادر كردند و بر موارد زير تأكيد كردند:
الف) ايستادگي در كنار لبنان عليه رژيم صهيونيستي و پشتيباني مادي و معنوي از اين كشور براي پايان دادن به اشغال،
ب) ايستادگي قاطع در مقابل تلاش‌هايي كه با هدف تصفيه آرمان فلسطين از طريق گسترش كمپ ديويد و به دام كشيدن ديگر نيروهاي منطقه براي ورود به آن صورت مي‌گيرد.
يكي ديگر از مسائلي كه در روابط سوريه و ايران و در عملكرد سوريه نسبت به جنگ تحميلي تأثير داشت، بمباران گسترده تاسيسات نفتي ايران در آگوست ۱۹۸۵ و سقوط قيمت نفت در مارس ۱۹۸۶ بود كه طي آن در عرض چند ماه درآمدهاي نفتي ايران به شدت كاهش يافت. از طرف ديگر كوتاهي دمشق در پرداخت بدهي‌هاي خود موجب گرديد تهران از صدور نفت به دمشق امتناع ورزد. در اوائل سال ۱۹۸۶ ايران ارسال نفت به سوريه را متوقف ساخت. به موازات سردي روابط بين سوريه و ايران، كشورهاي عربي به ويژه عربستان سعودي تلاش كردند زمينه بهبود مناسبات سوريه و عراق و آشتي دادن صدام حسين و حافظ اسد را فراهم كنند. در اين مقطع كه ايران نيز تحت فشارهاي شديد منطقه‌اي و بين‌المللي بود تلاش كرد تا از طريق مذاكره، چالش‌هاي موجود در روبط دو كشور را به حداقل ممكن برساند.
3. عملكرد سوريه در مقطع سوم جنگ: انتقاد محتاطانه از ايران و تلاش براي ميانجيگري‌
مقطع سوم جنگ، در ابتدا با پيروزي‌هاي بزرگ جمهوري اسلامي ايران در جبهه‌ها همراه بود كه در نهايت به برتري نظامي ايران در صحنه نبرد منجر شد. در ادامه با توجه به مشكلات اقتصادي، گسترش جنگ شهرها، استفاده عراق از بمب‌هاي شيميايي، تشديد دخالت قدرت‌هاي خارجي در جنگ و همچنين تغيير استراتژي عراق از پدافندي به آفندي، تحركات نيروهاي عراقي افزايش يافت و وضعيت خاصي را پديد آورد كه سبب شد بسياري از مناطقي كه در عمليات‌هاي پيروزمند قبلي به اشغال رزمندگان اسلام در آمده بود در فاصله چند روز در اختيار نيروهاي عراقي قرار گيرد. اين وضعيت همزمان با ادامه جنگ و بحران‌هاي داخلي در لبنان و درگيري نيروهاي شبه نظامي طرفدار ايران و سوريه و همچنين تشديد فشارها بر سوريه به دليل نگراني كشورهاي عربي از برتري ايران در صحنه نبرد، سوريه را در وضعيت دشوراي قرار داد.
به همين دليل، سطح روابط ايران و سوريه در اين دوره به پايين‌ترين سطح كاهش يافت. البته با توجه به نگراني كشورهاي عربي از برتري ايران در جنگ و اينكه سوريه تنها كانال ارتباطي اين كشورها با ايران محسوب مي‌شد، سوريه تلاش داشت نقش ميانجيگرانه فعال‌تري را در جنگ ايفا كند. اين تلاش‌ها در نهايت زمينه بهبود روابط اين كشور با كشورهاي عربي حامي عراق را فراهم كرد. سوريه در اين مقطع با اتخاذ رويكردهاي واقع‌گرايانه در سياست خارجي خود در رابطه با ايران، از منافع سياسي و اقتصادي رابطه با ايران بهره مي‌برد و به طور همزمان با گسترش روابط خود با كشورهاي حامي عراق تلاش داشت موقعيت منطقه‌اي خود را ارتقا بخشد.
فارغ از روابط ايران و سوريه كه به پايين‌ترين حد در سال ۱۹۸۶ رسيده بود، دلايل حافظ اسد را براي اتخاذ اين رويكرد مي‌توان به شرح ذيل برشمرد:
– تأمين امنيت مرزهاي شرقي سوريه با عراق به دليل درگيري احتمالي با اسرائيل،
– منزوي شدن سوريه در جهان عرب با تحكيم محور عراق – اردن – مصر،
– ظهور حزب‌الله به عنوان نيروي مسلط در لبنان و تضعيف موقعيت جنبش امل،
– شرايط وخيم اقتصادي سوريه،
– سردي روابط سوريه و شوروي در دوره گورباچف و كناره‌گيري از سياست برابري استراتژيك با اسرائيل.
عليرغم منافع قابل توجه قطع رابطه با ايران براي سوريه و و فشارهاي اردن، عربستان سعودي و اتحاد جماهير شوروي، اسد از قطع روابط با ايران و نزديكي به اردوگاه طرفدار عراق خودداري كرد. از ديدگاه نظريه رئاليسم، نگراني‌هاي امنيتي و منافع مادي مهم‌ترين عوامل شكل‌دهنده به سياست خارجي كشورها است. بر اين اساس سوريه بايد روابط خود را با ايران قطع مي‌كرد. در اين دوره هر چند تنش‌هاي بين دو كشور در حوزهاي مختلف تشديد شد و اختلافات و تضاد منافع بين آنها گسترش يافت، اما الزامات استراتژيك و ژئوپلتيكي و همچنين نقش و جايگاه برتري كه ايران و سوريه در معادلات منطقه‌اي براي خود تعريف كرده بودند موجب گرديد روابط همكاري‌جويانه همچنان گسترش يابد. در اين دوره، تحركات و اقدامات سوريه براي پايان دادن به جنگ به ويژه بعد از فتح فاو و عمليات كربلاي ۵ شدت گرفت و دمشق تلاش كرد از طريق جلب نظر مقامات ايراني و رايزني با ساير كشورهاي منطقه مقدمات آتش‌بس بين بغداد و تهران را فراهم كند.
تحولات صحنه جنگ به ويژه دو عمليات مهم فتح فاو و عمليات كربلاي ۵ از يك طرف و واكنش دولت‌هاي منطقه و قدرت‌هاي بزرگ در قبال پيروزي‌هاي ايران در مقطع سوم جنگ به عنوان مهم‌ترين مولفه‌هاي شكل‌دهنده به سياست خارجي سوريه بودند. عمليات والفجر ۸ در بهمن ۱۳۶۴، كه فتح فاو را به دنبال داشت، موجي از نگراني را در ميان دولت‌هاي منطقه و قدرت‌هاي بزرگ و حتي حاميان منطقه‌اي ايران مانند الجزاير و ليبي ايجاد كرد. در اين ميان هر چند پيروزي‌ها و ورود ايران به داخل خاك عراق موجي از تبليغات منفي عليه سوريه را به راه انداخت، اما مشخص بود كه سوريه به عنوان متحد ايران از پيروزي‌هاي ايران در صحنه‌هاي نبرد و در داخل خاك عراق خرسند است. زيرا اين امر مي‌توانست وزنه سياسي سوريه را به اندازه يك قطب سياسي مهم در معادلات منطقه‌اي و در ميان اعراب تقويت كند و اين امكان را فراهم كند كه دمشق در صحنه سياسي منطقه نقش برجسته‌اي را ايفا نمايد.
در بحبوحه پيروزي‌هاي ايران در فاو و مهران، اخبار متناقضي از مواضع و تحركات ديپلماتيك سوريه گزارش مي‌شد. از يك طرف، سوريه تمايل داشت از طريق اتحاد با عراق نقش موثري را در پايان بخشيدن به جنگ خليج فارس ايفا نمايد. بنا به خبر خبرگزاري جمهوري اسلامي در اين زمينه(۹/۷/۶۵) حافظ اسد طي مصاحبه‌اي با يك گروه از روزنامه نگاران اردني كه از سوريه ديدن كرده بودند، اظهار داشت: <اتحاد ميان عراق و سوريه مي‌تواند تضميني براي پايان دادن به جنگ باشد. ذكر اين واقعيت نيز لزومي ندارد كه چنين اتحادي مي‌تواند هسته يك اتحاد گسترده تر اعراب در آينده باشد.>.
از طرف ديگر در همان زمان خبرگزاري جمهوري اسلامي در دمشق از ديدار وزير وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامي با رئيس جمهور سوريه گزارش داد. در اين ديدار، حافظ اسد از نتايج نبرد و پيروزي‌هاي اخير جمهوري اسلامي ايران ابراز خشنودي كرد و تحركات سياسي و ارتباط وسيع ايران با كشورهاي جهان بويژه با كشورهاي همسايه را مورد ستايش قرارد داد. حافظ اسد همچنين در مصاحبه با مجله تايم، در پاسخ به اين پرسش كه رژيم ايران در نزد اكثر كشورهاي منطقه محبوبيت ندارد و شما در مورد كمك سوريه به آن رژيم چه احساسي داريد، گفت: منطقي است كه سوال به اين صورت باشد كه چرا سوريه حمله عراق به ايران را تاييد نكرده است. حقيقتاً منظورم اين است كه ما امكاناتي را در اين مورد نداريم. اين جنگ را تاييد نكرديم؛ زيرا نمي خواهيم جنگ عربي – فارسي درست شود و بين ما و نسل‌هاي آينده دشمني به وجود آيد. فكر نمي‌كنم هيچ عرب عاقلي ديدگاهي غير از اين در مورد اين جنگ داشته باشد. ديگر اين كه رژيم عراق جنگ را شروع كرد و ما اعراب نبايد در اين مسأله شريك عراق باشيم. فقط دشمنان اعراب از جنگ سود مي‌برند. موضع ما سياسي و مطابق اصول و آداب بوده، به اين معني كه اگر ايران آغازگر جنگ بود با قدرت در كنار عراق مي‌ايستاديم؛ حتي اگر روابط‌مان با او بد بود. ( همان: ۶۲).
يكي از عوامل موثر بر سياست خارجي سوريه در اين مقطع، افزايش حمايت اتحاد شوروي از عراق است كه با هدف تثبيت موقعيت خود در خاورميانه و در راستاي مقابله با برخي سياست‌هاي امريكا در منطقه ارزيابي مي‌شود. شوروي براي منفعل كردن ايران و همچنين رقابت با آمريكا، سياست خارجي و تبليغاتي گسترده‌اي براي پايان بخشيدن به جنگ در پيش گرفت. سفير شوروي در كويت طي مصاحبه‌اي با روزنامه الوطن، حمايت شوروي از عراق را اعلام كرد و اعلام نمود: ما در جهت پايان فوري جنگ براساس عدم پيروزي يك طرف و شكست طرف ديگر و حفاظت از موجوديت دو كشور تلاش مي‌كنيم. ما در مذاكرات‌مان با تمام كشورهاي جهان از جمله آمريكا مسأله پايان دادن به جنگ ايران و عراق را مطرح كرديم وگام‌هاي مشتركي در اين زمينه برداشتيم. اما واشنگتن به ويژه، پس از ارسال محموله‌هاي سلاح، به ايجاد راه حلي براي توقف جنگ كمك نكرده است.
شوروي فروش سلاح به عراق و تجهيز اين كشور را به نحو آشكاري از سر گرفت. هسته اصلي سياست جديد شوروي حمايت از عراق بود. مقامات كرملين بر اين باور بودند كه در چارچوب اين تلاش‌ها قادر خواهند بود با گسترش و تحكيم روابط با عراق، ايران را تحت فشار قرار دهند و بدين طريق با بدست گرفتن ابتكار عمل در جنگ، اوضاع را به سود شوروي در برابر آمريكا تثبيت نمايند. در همين راستا پتروفسكي معاون وزير خارجه شوروي به منطقه سفر كرد و كوشيد تا حمايت دولت‌هاي منطقه را براي پايان دادن به جنگ ايران و عراق بدست آورد. در سفر پتروفسكي به عراق و كويت دو تصميم اساسي گرفته شد كه نشان‌دهنده ابعاد و عمق سياست شوروي در برخورد با مسأله جنگ بود. روس‌ها در اين سفر درخصوص اجاره سه فروند نفتكش شوروي به كويت و تمديد قرارداد مودت ميان شوروي و عراق به مدت ۱۵ سال كه در سال ۱۹۷۲ به امضا رسيده بود، موافقت كردند. همزمان با اين اقدامات، مسكو، دمشق را براي اتخاذ رويكرد همكاري‌جويانه با عراق و سازمان آزادي‌بخش فلسطين تحت فشار قرار داد. در اين مقطع، فشارهاي وارده به عراق و سوريه موجب گرديد تا ابتدا نخست‌وزير سوريه و طه ياسين رمضان در داخل خاك اردن با يكديگر ملاقات نمايند و سپس صدام حسين و حافظ اسد در حضور وليعهد عربستان و شاه اردن با هم ديدار كنند.
بعد از پيروزي ايران در فتح فاو، منطقه عمومي بصره در جنوب عراق با هدف تعيين سرنوشت جنگ به عنوان منطقه عملياتي انتخاب شد. عمليات كربلاي ۵ كه به فاصله كوتاهي پس از شكست عمليات كربلاي ۴ انجام گرفت، ارتش عراق را دچار غافل‌گيري كرد و پيروزي‌هاي بزرگي را براي ايران به ارمغان آورد. پيروزي ايران در اين عمليات، نه تنها واكنش شديد قدرت‌هاي بزرگ را در پي داشت بلكه موجب نگراني شديد دولت‌هاي منطقه و ترس از حمله احتمالي ايران به اين كشورها گرديد. از اين‌رو، تحركات ديپلماتيك و تبليغاتي گسترده‌اي براي تحت فشار قرار دادن ايران و جداسازي سوريه از جبهه طرفداري ايران و پيوستن آن به اردوگاه عراق آغاز گرديد. نگراني سوريه از گسترش جنگ در منطقه و همچنين تشديد فشار قدرت‌هاي بزرگ و كشورهاي عربي حامي عراق بر سوريه باعث شد اين كشور مواضع تندي را عليه جمهوري اسلامي ايران اتخاذ كند. سوريه به طور رسمي اعلام كرد اگر ايران بصره را تصرف كند با همه جهان عرب طرف است. حافظ اسد به آقاي ولايتي گفته بود: <شما اصلاً به سمت بصره نرويد و برگرديد.>.
تقارن عمليات كربلاي ۵ با اجلاس سازمان كنفرانس اسلامي در كويت شرايط سياسي و منطقه‌اي را براي انجام رايزني‌هاي گسترده بين دولت‌هاي منطقه فراهم ساخت. عليرغم مخالفت و ميل باطني ايران، حافظ اسد از ترس انزواي سوريه در جهان اسلام و عرب، در اجلاس كويت شركت كرد. حافظ اسد پيش از عزيمت به كويت در مصاحبه با روزنامه كويتي القبس۱ اظهار داشت: <ايران هيچ طرحي براي تجاوز به عراق و گسترش قلمرو سرزميني ندارد.> وي همچنين صدام حسين را به خاطر متوقف كردن مذاكرات اتحاد سوريه – عراق در اوائل دهه ۱۹۸۰ و متعاقب آن حمله به ايران به شدت مورد انتقاد قرار داد. اسد افزود: ايران يك كشور ضداسرائيلي است و اين يك فرصت طلايي براي دولت‌هاي عربي است تا با بهره‌گيري از موقعيت و توان ايران، اسرائيل را تحت فشار قرار دهند (۱۹۶: ۲۰۰۶. Goodarzi) .
در واقع با حضور حسني مبارك، ياسرعرفات، شاه حسين و شاه حسن در اجلاس كويت، سوريه از ترس شكل‌گيري جبهه اسلامي – عربي در مخالفت با سياست‌هاي منطقه‌اي اين كشور، سياست سازش‌كارانه‌اي را در مواجهه با دولت‌هاي عربي در پيش گرفت. ترغيب ايران به پيگيري سياست منعطف در خليج فارس و خاورميانه و گرفتن امتيازات اقتصادي از ديگر اهدافي بود كه حافظ اسد با شركت در اجلاس كنفرانس اسلامي در كويت درصدد دستيابي به آنها بود.
علاوه بر اين، جنگ نفتكش‌ها و احساس آسيب‌پذيري دولت‌هاي عربي موجب گرديد آنها براي بازگشت مصر به جبهه عربي و ترغيب ايالات متحده و اتحاد جماهير شوروي براي حفاظت از نفت‌كش‌هاي آنها در خليج فارس تلاش كنند. اين امر، سوريه را در حمايت از ايران محتاط‌تر كرد و حافظ اسد از قطعنامه نهايي اجلاس كه بر آتش‌بس فوري تأكيد مي‌كرد، حمايت كرد.
پيروزي ايران در عمليات كربلاي ۵ سراسيمگي دولت‌هاي عربي منطقه را در پي داشت به‌گونه‌اي كه وزراي خارجه كشورهاي عربي در جلسه ۲۰ سپتامبر ۱۹۸۷، درخواست تشكيل جلسه اضطراري سران عرب را در ۴ نوامبر ۱۹۸۷ در امان پايتخت اردن نمودند تا در مورد جنگ خليج فارس به گفتگو بپردازند. در اجلاس امان، مسأله گسترش تهديدات نظامي ايران نسبت به كويت، موضوع عبور نفتكش‌ها از خليج فارس، وقايع مكه و فعاليت‌ها و اقدامات شيعيان در كشورهاي خليج فارس در دستور كار قرار گرفت. تأكيد بر اجراي قطعنامه ۵۹۸ و آتش‌بس فوري از جمله خواست‌هاي مهم اين اجلاس بود.يكي از كوشش‌هاي عمده در اجلاس سران عرب، خاتمه بخشيدن به دشمني سابقه‌دار عراق و سوريه بود. در اين اجلاس كه ملك حسين پادشاه اردن ميزبان آن بود، مذاكرات گسترده‌اي در اين مورد انجام گرفت و پيشرفت‌هايي نيز در مناسبات سوريه و عراق حاصل شد. اين امر خود را در سفر هيئت عالي‌رتبه تجاري سوريه به بغداد با هدف شركت در كنفرانس اتاق بازرگاني و صنايع اعراب نشان داد.
شاه حسين، به عنوان يكي از حاميان سرسخت عراق در جنگ، با اشاره به نزديك شدن سوريه و عراق، رئيس‌جمهور سوريه را به عنوان يك رهبر عرب با قابليت‌ها و كفايت‌هاي بسيار نام برد. همچنين طاهر المصري وزيرخارجه اردن، در مورد كنفرانس امان به عنوان خاستگاه بهبود روابط سوريه و عراق گفت: <اين كنفرانس در زماني كه وقت مناسب براي تغيير موضع سوريه به‌حساب مي‌آيد، برگزار گرديد. نشست امان با كنفرانس‌هاي سران عرب در گذشته چنان فرق داشت كه بعضي از شركت‌كنندگان را به حيرت واداشته بود. مسأله فلسطين كه تمامي كنفرانس‌هاي قبلي را تحت‌الشعاع قرار مي‌داد در اين كنفرانس اساساً مطرح نگرديد.
در چارچوب تلاش‌هاي اعراب پس از كنفرانس امان كه براي نزديك ساختن سوريه و عراق انجام شد، حسين، شاه اردن، در بغداد با صدام حسين درباره جنگ خليج فارس و ديگر مسائل مورد علاقه دو طرف گفت‌وگو كرد. سفر شاه حسين به بغداد در چارچوب تلاش‌هاي اردن جهت برقراري آشتي بين عراق و سوريه صورت گرفت و وي در اين رابطه يك طرح آشتي گام به گام را با حافظ اسد و صدام مطرح كرد. اين طرح شامل بازگشايي مرزهاي بين عراق و سوريه، بازگشايي خط لوله نفتي عراق – سوريه، از سرگيري روابط تجاري و در نهايت از سرگيري روابط كامل ديپلماتيك بين دو كشور بود. خبرگزاري جمهوري اسلامي در ريشه‌يابي اين نزديكي نوشت: <ملاقات‌هاي اخير صدام و اسد و طرح نزديكي دمشق و بغداد نتيجه اوضاع وخيم اقتصادي سوريه است كه اين كشور توانست از اين طريق بخش قابل توجهي از كسري بودجه خود را جبران كند.>، در نتيجه اين تحولات، دو ميليارد دلار كمك مالي در اختيار سوريه قرار گرفت.
هر چند كشورهاي عرب در كنفرانس امان كوشيدند دمشق را از ايران جدا كنند، اما اتحاد استراتژيك سوريه با ايران به قوت خود باقي ماند. روزنامه فاينشنال تايمز در اينباره مي‌نويسد: <وزير خارجه سوريه آقاي فاروق‌الشرع با پيامي از پرزيدنت حافظ اسد براي رئيس‌جمهور ايران به تهران رفت. خبرگزاري ايران به نقل از آقاي فاروق‌الشرع گفت: “ايران و سوريه داراي روابط عالي هستند.” به نوشته اين روزنامه، سفر وزير خارجه سوريه به تهران از اين جهت اهميت دارد كه ايران خود را براي يك حمله بزرگ عليه بغداد آماده مي‌كند.>.
شركت سوريه در اجلاس امان و ديدار اسد با صدام اين شائبه را ايجاد كرد كه دمشق ديگر در كنار تهران نيست و موضع واحدي همگام با اعراب در محكوم كردن ايران در پيش گرفته است. امّا عبدالحليم خدام معاون رئيس‌جمهور سوريه با نفي برخي اتهامات وارد شده به ايران گفت: <در تماس‌هاي خود با مسئولان ايراني هيچ وقت ملاحظه نكرده‌ايم كه ايران چشم طمع به خاك اعراب يا عراق داشته باشد و به عقيده‌ ما اختلاف بين ايران با عراق و ديگر كشورهاي عربي قابل حل است.> خدام در ادامه افزود: <جنگ عراق و ايران ضرر‌هاي زيادي براي هر دو كشور وارد آورده است. موضع ما در مورد اين جنگ از ابتدا تاكنون هيچ تغييري نكرده و اميدواريم موقعيتي فراهم آيد كه اين جنگ خاتمه يابد. ما بنا به خواست برادران عرب، براي عدم گسترش آن هم كوشش كرديم و معتقديم گسترش اين جنگ نه تنها نيروهاي جديد را به اين جنگ مي‌كشاند، بلكه نيروي اعراب را در مواجهه با اسرائيل تضعيف مي‌كند.
در وضعيتي كه ابتكار آمريكا براي پايان دادن به جنگ با شكست همراه شد‌، تحولات ديگري در حال انجام بود كه بدون ترديد نقش قابل توجهي در پايان جنگ داشت. عراق براي بين‌المللي كردن جنگ با فراهم كردن زمينه‌هاي حضور آمريكا در منطقه و همچنين تشديد جنگ شهرها‌، فشار به ايران را گسترش داد. افزايش توان نظامي عراق به صورت روزافزون و متعاقباً كاهش توان اقتصادي و نظامي ايران، شكاف عميقي ميان توانايي نظامي ايران و اهداف سياسي كشور به وجود آورده بود.
در اين شرايط، عمليات‌هاي پي درپي نيروهاي ايران به كاهش تدريجي توان نظامي و افزايش آسيب‌پذيري آنها منجر شده بود. ضمن اينكه خلاء استراتژيك موجود بر اثر درنگ و ترديد دو ابرقدرت براي پايان دادن به اين جنگ، در حال كم رنگ شدن بود. از اواسط سال ۱۹۸۷ با حضور نظامي آمريكا در منطقه و اسكورت نفتكش‌ها و تصميم شوروي براي بازسازي و تقويت ماشين جنگي عراق‌، به تدريج توانايي ايران براي استفاده از شكاف بين دو ابرقدرت‌ كاهش يافت.
سقوط فاو در عرض ۳۶ ساعت، با به كارگيري وسيع سلاح‌هاي شيميايي و با استفاده از گاز خردل و سيانور انجام گرفت. اين رخداد نظامي، به دليل آشكارشدن برتري نظامي عراق و مهم‌تر از آن، احتمال خاتمه يافتن جنگ از بازتاب نسبتاً گسترده‌اي برخوردار شد. در اين شرايط، عراق خود را براي حمله ديگري آماده مي‌ساخت و سرانجام در چهارم خرداد ۱۳۶۷ به منطقه شلمچه حمله كرد. پيروزي عراق در شلمچه، موازنه نظامي را بيش از پيش به نفع عراق تغيير داد و موجب شد اين كشور استراتژي جديدي براي خود تدوين كند. در وضعيت جديد به دليل شرايط نابسامان اقتصادي، تشديد فشارهاي بين‌المللي و عدم امكان بسيج نيروها، امكان ادامه جنگ از طرف ايران وجود نداشت و به همين جهت تهران براي ابتكار بين‌المللي تازه براي پايان دادن به جنگ متمايل‌ شده بود و در اين شرايط چاره‌اي جز پذيرش قطعنامه ۵۹۸ نبود.
نتیجه گیری
براساس سه مقطع مهم جنگ، نقش سوريه در دفاع مقدس را مي‌توان از خويشتن‌داري تا حمايت فعال، حمايت از ايران و در عين حال تلاش براي ميانجيگري‌، انتقاد محتاطانه از ايران و تلاش براي ميانجيگري‌.
بعد از تجاوز عراق به خاك ايران در ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰ (۳۱/۶/۱۳۵۹)، سوريه از اينكه نيروهاي عراقي قدرتمندانه وارد ايران شدند، دچار وحشت گرديد. رئيس جمهور سوريه، حافظ اسد، در ۲۵ سپتامبر از پذيرش درخواست فرستاده ويژه رئيس جمهور ايران براي صدور بيانيه عمومي در حمايت از ايران، امتناع كرد. دو هفته پس از شروع جنگ، دمشق پس از مشاهده پيشروي‌هاي سريع نيروهاي عراقي در خاك ايران و در شرايطي كه نمي‌توانست پيروزي رقيب ديرينه خود را تحمل كند، سياست سكوت را كنار گذاشت و تهاجم عراق به ايران را محكوم كرد. سوريه معتقد بود جنگ صدام عليه ايران يك اشتباه محض است و از آن به عنوان جنگ اشتباه عليه دشمن اشتباه و در زمان نادرست ياد كرد. گسترش روابط سوريه و ايران باعث تشديد خصومت بيشتر بين كشورهاي سوريه و عراق شد و ضرورت روابط سوريه با ايران را بيش از پيش براي حافظ اسد اجتناب‌ناپذير ساخت. اين امر بيشتر از اين جهت بود كه سوريه به طور همزمان در دو جبهه شرقي و غربي درگير بود و نياز به متحدي داشت تا بتواند موقعيت خود را در مقابل عراق و اسرائيل تقويت كند. دوره دوم جنگ يكي از حساس‌ترين دوره‌ها به دليل تلاش ايران بر پيگيري سياست تنبيه متجاوز از طريق ورود به خاك عراق بود. اين دوره كه همزمان با برتري ايران در صحنه نبرد شروع مي‌شود با مقاومت سرسختانه عراق در دفاع از تماميت ارضي اين كشور مواجه مي‌شود و با توجه به عقب‌نشيني عراق از بسياري از مناطق اشغالي و اعلام آمادگي اين كشور براي برگزاري مذاكرات صلح، مشكلاتي را براي كشورهاي حامي ايران پديد مي‌آورد. با ورود نيروهاي ايراني به خاك عراق و ادامه نبردهاي زميني و جنگ فرسايشي ميان دو طرف در سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۳، سياست سوريه در طول جنگ كه مبتني بر حمايت از ايران و مقابله با عراق بود با واكنش منفي در جهان عرب مواجه شد. مقطع سوم جنگ، در ابتدا با پيروزي‌هاي بزرگ جمهوري اسلامي ايران در جبهه‌ها همراه بود كه در نهايت به برتري نظامي ايران در صحنه نبرد منجر شد. در ادامه با توجه به مشكلات اقتصادي، گسترش جنگ شهرها، استفاده عراق از بمب‌هاي شيميايي، تشديد دخالت قدرت‌هاي خارجي در جنگ و همچنين تغيير استراتژي عراق از پدافندي به آفندي، تحركات نيروهاي عراقي افزايش يافت و وضعيت خاصي را پديد آورد كه سبب شد بسياري از مناطقي كه در عمليات‌هاي پيروزمند قبلي به اشغال رزمندگان اسلام در آمده بود در فاصله چند روز در اختيار نيروهاي عراقي قرار گيرد. اين وضعيت همزمان با ادامه جنگ و بحران‌هاي داخلي در لبنان و درگيري نيروهاي شبه نظامي طرفدار ايران و سوريه و همچنين تشديد فشارها بر سوريه به دليل نگراني كشورهاي عربي از برتري ايران در صحنه نبرد، سوريه را در وضعيت دشوراي قرار داد.

همچنین بخوانید: نوروز و طالبان

منابع:
1. احمد سلطانی نژاد و مرتضی نور محمدی، اسم مقاله: «منابع ملی، ایدئولوژی: سیاست خارجی سوریه در جنگ تحمیلی». مجله نگین ایران، فصلنامه تخصصی مطالعات دفاع مقدس. مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس. شماره ۳۴، سال ۱۳۸۹.
2. – مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، مديريت بررسي‌هاي تاريخي، عمليات كربلاي ۵، تهران :مركز مطالعات و تحقيقات جنگ،.۱۳۸۳
3. – دروديان، محمد (۱۳۸۱)، نقد و بررسي جنگ ايران و عراق: جلد دوم: اجتناب ناپذيري جنگ، تهران: مركز مطالعات و تحقيقات جنگ.
4. نخعي، هادي و حميد رضا مشهدي فراهاني، (۱۳۸۳)، روز شمار جنگ ايران و عراق كتاب سي و هفتم: توسعه روابط با قدرت‌هاي آسيايي، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ.
5. مهدي زاده، اكبر (۱۳۸۲)، نقش متغيرهاي سيستماتيك در جنگ ايران و عراق، فصلنامه نگين، سال دوم، شماره۷، زمستان ۱۳۸۲، صص. ۳۵-.۲۴
6. The Syrian-Iranian Nexus: a Historical Overview of Strategic Cooperation By: Rafke Risseeuw, December 2018
7. Jubin Goodarzi, Iran and Syria; published in 2010; https://iranprimer.usip.org
8. Iran-Iraq war: A military and Strategic history bystephen pelletiere
9. The Iran and Iraq war: a peple history by Kathy Kelly
10. Syria and the Iran-Iraq war by Eugene rogan

نوشته های مرتبط :