چگونه قبیله‌گرایی مانع از کارآمدی جمهوریت شده و آن‌را به سوی فروپاشی سوق داد؟

دسته: تحلیل
نویسنده: محمدعلی حسینی
1404/05/20
8:31 ق.ظ
بازدید: 18

پایگاه خبری تحلیلی روایت : کشوری افغانستان در ابعاد مختلف از محرومیت های مضاعفی رنج می‌برد. تجربه تاریخی آن از نظر سیاسی، با استبدادی پرسابقه درهم آمیخته و با حاکمیت مردمی، فاصله‌ای بسیاری دارد. تجربه تلخ حاکمیت استبدادی با سیطره نظام قبیله‌ای طالبان شناخته می‌شود. در این پژوهش دغدغه ما بازنمایی ذهنیت قبیله ‌گرایی و عدم کارآمدی نظام سیاسی در این کشور شده بوده تا با کاوش مقوله‌های قبیله‌گرایی چالش‌های آن را با عدم تداوم و فروپاشی جمهوریت بررسی نمایم. پس از سرنگونی طالبان در دور اول، روند جدیدی سیاسی افغانستان در اجلاس بزرگی از سوی طرف های سیاسی‌ افغانستان‌ در‌ بن آلمان شکل گرفت، که شعارهای مشارکت مردمی، حاکمیت ملی و حکومت دموکراسی ویژگی های اصلی آن به شمار می‌آمدند. معاهده بن تمام مراحل شکل‌گیری نهادها و مراحل تأسیس نظام سیاسی جدید افغانستان را‌ بر‌ مبنای اصول دموکراسی، انتخابات عمومی و آزاد و مشارکت متناسب تمامی اقوام و گروه های سیاسی افغانستان را در بر داشت.

کشوری افغانستان در ابعاد مختلف از محرومیت های مضاعفی رنج می‌برد. تجربه تاریخی آن از نظر سیاسی، با استبدادی پرسابقه درهم آمیخته و با حاکمیت مردمی، فاصله‌ای بسیاری دارد. تجربه تلخ حاکمیت استبدادی با سیطره نظام قبیله‌ای طالبان شناخته می‌شود. در این پژوهش دغدغه ما بازنمایی ذهنیت قبیله ‌گرایی و عدم کارآمدی نظام سیاسی در این کشور شده بوده تا با کاوش مقوله‌های قبیله‌گرایی چالش‌های آن را با عدم تداوم و فروپاشی جمهوریت بررسی نمایم. پس از سرنگونی طالبان در دور اول، روند جدیدی سیاسی افغانستان در اجلاس بزرگی از سوی طرف های سیاسی‌ افغانستان‌ در‌ بن آلمان شکل گرفت، که شعارهای مشارکت مردمی، حاکمیت ملی و حکومت دموکراسی ویژگی های اصلی آن به شمار می‌آمدند. معاهده بن تمام مراحل شکل‌گیری نهادها و مراحل تأسیس نظام سیاسی جدید افغانستان را‌ بر‌ مبنای اصول دموکراسی، انتخابات عمومی و آزاد و مشارکت متناسب تمامی اقوام و گروه های سیاسی افغانستان را در بر داشت.
بدین روی، این موافقت‌ نامه‌ آغاز نوینی از حکومت مردمی در افغانستان به شمار می‌آمد. مردم افغانستان الگوی دموکراسی را‌ بعد از یازدهم سپتامبر علی‌رغم‌ نقایص و ایرادات آن برای فرار از استبداد قومی و قبیله‌ای‌ طالبان‌ برگزیدند که از این منظر یک جایگزین برای شکل های استبدادی و قبیله‌ای حکومت‌ های‌ پیشین به خصوص طالبان و سایر نظام های قومی به‌ حساب‌ می‌آید. در واقع دوره پس از یازده سپتامبر، زمینه های بسیار خوب به وجود آمد. اما همان‌طوری‌که شاهد بودیم قبیله‌ای شدن، زوال تدریجی حکومت مرکزی و حرکت به سوی نظام سیاسی کارآمد را تضعیف کرد. کشمکش های پردوام قومی و قبیله‌ای همراه با عدم اطمینان نسبت به ثبات سیاسی، فقدان امنیت فراگیر و همچنان مشکل بعدی افغانستان تبدیل گردید. از این منظر، بین قبیله‌گرایی و تداوم نظام سیاسی کشمکش‌های متعددی وجود دارد.
قبیله‌گرایی، عدم کارآمدی و فروپاشی جمهوریت
کارآمدی و تداوم یک نظام سیاسی زمانی در جامعه میسر می‌شود و امکان گسترش پیدا می‌کند که بسترهای آن مهیا شده باشد و مناسبت‌های قبیله‌گرایی سیاسی این شرایط اولیه را که به‌عنوان پیش‌نیاز کارآمدی لحاظ می‌شود، از‌ بین می‌برد. زیرا در جامعه‌ای که قبیله‌گرایی و قبیله‌محوری سیاسی حکم‌فرما باشد، افراد نمی‌توانند به‌ صورت داوطلبانه در‌ عرصه‌های مختلف مشارکت کنند. در این جامعه امکان رشد آزادانۀ احزاب سیاسی سلب ‌شده، قانونمندی در این فضا به حداقل ممکن می‌رسد. گردش نخبگان با چالش‌های زیادی روبه‌رو می‌شود.
بدین‌گونه فرهنگ سنتی مبتنی بر هویت قومی و قبیله‌ای به‌عنوان بستر ذهنی و عامل عینی نیرومندتر، تعیین‌کننده و هدایت‌گر کنش فعالان اجتماعی و سیاسی شده؛ در‌ نتیجه، بخش مدرن یا شبه ‌مدرن در دامن فرهنگ سنتی غلطید و در میدان رقابت‌های قومیتی سنتی نقش ایفا می‌نماید. اگرچه در مواردی احزاب و تشکّل‌هایی با عناوین سیاسی و غیرقومیتی شکل گرفت، با آن هم علایق قومیتی در رفتار افراد تحصیل‌کرده و نخبگان سیاسی آن‌ها حضور و ظهور و نمود پیدا ‌کرد.
در تاریخ تحولات اففانستان شاهدیم که حکومت‌ها یا مبتنی بر قبیله‌ها و ساختارهای ایلی شکل‌ گرفته ‌اند؛ یا این‌که با راندن قبیله‌ها از ساختار حاکمیتی و شکل‌گیری دولت‌ها و حکومت‌هایی بدون صبغه قبیله‌ای، این قبیله‌ها در ساختار مدیریتی کشور خود را تولید و بازتولید کرده‌اند و ما با نوع جدیدی از قبیله‌گرایی با عنوان پیوندهای شبکه‌ای و خانوادگی روبه‌رو شدیم که بیشترین نقش را در ساختار مدیریتی کشور داشته‌اند. افرادی که با حضور در یک بخش از قدرت برای خود شبکه تشکیل می‌دهند، این شبکه‌ها یا برخواسته از پیوندهای خویشاندی و یا بر‌مبنای هم‌جناحی‌بودن است. به‌گونه‌ای که حضور افراد در ساختار قدرت بیشتر بر‌مبنای خویشاوندی و هم‌فکر‌بودن است که از آن به‌عنوان قبیله‌گرایی سیاسی یاد شده است. قبیله‌‌گرایی سیاسی به‌مثابه نوعی گفتمان حاکم در ساختار کلان و در قدرت مرکزی در‌حال تولید و بازتولید خود در این فرایند است. فرایند بازتولید ذهنیت قبیله‌گرایی سیاسی در ساختار مرکزی کشور نوعی قدرت بی‌رقیب است و یکه‌تاز این عرصه به حساب می‌آید.
بر این اساس، ذهنیت قبیله‌ای جریان اصلی و مسلط در ساختار قدرت کشور بوده و مبنا را در افراد و نخبگان سیاسی، در بزنگاه‌ها، تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی‌های اصلی قومیت و قبیله قرار داده و دنبال نیل به اهداف‌ قومی و قبیله‌ای خود است. زیرا نتوانسته‌اند از ذهنیت و گرایش‌های قومی و قبیله‌ای خود شان عبور کنند و در منجلاب این گرایش‌ها و ذهنیت‌های قبیله‌ای گرفتار شدند. نخبگان سیاسی به‌مثابه نیروهایی عمل می‌کنند که مناسبت‌های قومی و قبیله‌گرایی سیاسی را تقویت می‌کنند و سبب تولید و بازتولید مناسبت‌ها و ذهنیت‌های قبیله‌ای-سیاسی در جامعه شده‌اند. این نخبگان در جامعه به افزایش روحیه قبیله‌گرایی سیاسی کمک شایانی کرده‌اند و بر این اساس، به‌مثابه یک نیروی تسری کننده در فزوپاشی نظام در جامعه عمل کرده است.
نگرش و ذهنیت قبیله‌گرایی در ‌سطح کلان و خرد، جایی که ساختار قبیله‌ای و عشیره‌ای حاکم است، منجر به بی‌چرخشی نخبگان و بازپروری قبیله‌سالاری می‌شود. در دوره جمهوریت شرایط قبیله‌گرایی در جامعه‌ای که قبیله‌محور مانند افغانستان، امکان شایسته‌سالاری و گردش نخبگان وجود نداشت و در گزینش مدیران به‌جای توجه به ویژگی‌ها و صلاحیت‌های فردی به ویژگی‌های قومی و قبیله‌ای توجه می‌شد. این وضعیت سبب نخبه‌گریزی در جامعه و استفاده ‌نکردن از ظرفیت‌ های بالقوه این نخبگان می‌شد؛ در ‌نتیجه، جامعه نیز از دستاوردهای فکری و مدیریتی این نخبگان نیز محروم شد.
بحران‌های متعدد و بی‌لیاقتی حکام و بی‌کفایتی هیأت حاکمه باعث شد که فرهنگ قبیله‌ای هم‌چنان دوام پیدا کند و سیستم که در معرض تغییر و تحول فراوان بود، بی‌تغییر باقی بماند. هر چند در این دوره سیاست‌ مداران همیشه از حکومت ملی سخن راندند ولی قبیله‌ای عمل کردند. حامدکرزی و اشرف غنی احمدزی برای این‌که توان، موجودیت و مشروعیت مصنوعی خود را حفظ کنند متوسل به روش‌‌هایی سنتی شدند که عمدتاً قبیله محور بوده و با فرهنگ قانون، نهاد سازی و قاعده مندی های پیشرفته سنخیتی نداشت. بنابراین رفتار و عمل‌کرد قبیله‌ای در تاریخ جامعه افغانستان رشد نموده، همچنان پایدار باقی مانده و مانع نهادسازی در کشور گردید. افزون بر این، تداوم رفتار و عمل‌کرد قبیله‌ای در نظام های سیاسی این کشور، باعث به تأخیر افتادن تلقیات جمعی از منافع و اهداف ملی گردیده و تداوم‌ این فرهنگ باعث به تأخیر افتادن دولت مدرن در افغانستان شد. اکنون آن‌چه که به عنوان نظام سیاسی در افغانستان شناخته می‌شود، پیش از آن‌که در پرتو ارتباطات بین ساختارهای اجتماعی موجود شکل گرفته باشد، متکی بر قبیله است، که علیرغم مدتی بعد از شکل‌گیری آن، گاه و بیگاه خبر فروپاشی آن‌ها به گوش می‌رسد.
نتیجه‌گیری
در تاریخ سیاسی افغانستان، دولت‌ مردمی‌ امری‌ دست نیافتی می‌باشد، زیرا حاکمیت سیاسی در بستر تاریخی خود، همواره مشحون از استبداد ‌‌قبیله‌‌ای شمرده می‌شود. در این صورت، اعتقاد بر آن است که تفکر قبیله‌گرایی منجر به اتخاذ سیاست‌ های قبیله‌ای می‌‌شود؛ یعنی چنانچه تصمیمی اتخاذ شود، در ‌ابتدا به‌جای منفعت جمعی، منافع قبیله دیده می‌شود. واکاوی عمیق داده‌ها نشان می‌دهد که یکی از نیروهای تضعیف‌کننده نهاد سیاست در کشور، گسترش روحیه قبیله‌گرایی در جامعه که مانع و دافع این نهاد در انجام‌دادن وظایف شان است. در این وضعیت، ذهنیت و روحیه قبیله‌گرایی به‌عنوان جایگزین و بدیل نهاد سیاست عمل نموده و وظایف نهاد سیاست را به ‌صورت کامل انجام نمی‌دهد. با‌توجه به توان و ظرفیت محدود قبیله‌گرایی در‌ حوزه سیاسی، امکان دستیابی به کارآمدی و تداوم نظام‌ها محال و غیرممکن شده و به همین خاطر دچار فروپاشی می‌شود.

همچنین بخوانید: جبهه مقاومت امینه محمد را به لابی‌گری برای طالبان متهم کرد

نوشته های مرتبط :