حضور فرهنگی‌ـ‌زبانی و غیبت سیاسی فارسی‌زبانان در افغانستان

دسته: تحلیل
نویسنده: تحریریه روایت
1404/02/14
2:51 ب.ظ
بازدید: 18

پایگاه خبری تحلیلی روایت : پیکربندی هویت، فرایندی است معنا‌آفرین؛ به این معنا که پیوند میان «من» و «منِ دیگر» مفهومی به نام «ما» را می‌سازد. این پیوند همچون زایش، از درون دو «من» فرزندی به نام «ما» به دنیا می‌آورد. هنگامی که «ما» به جمع سه‌تایی می‌رسد، هسته‌ی کوچکی از قدرت پدید می‌آید. «ما»‌ی زاده‌شده از دو «من»، دارای دو شاخه‌ی اصلی است: اشتراکات خونی، احساسی، عاطفی، اقتصادی و گرایش‌های رفتاری، که پلی به گذشته و آینده می‌زند و هسته‌ی شکل‌گیری و ساختار هویت اجتماعی را رقم می‌زند. یافته‌های تثبیت‌شده‌ی تمدن‌های باستانی، از رشته‌کوه‌های پامیر در شرق بدخشان تا دشت کویر، و از کوه‌های حصار در سغد تا رود سند را دربر می‌گیرد.

بخش نخست
پیکربندی هویت، فرایندی است معنا‌آفرین؛ به این معنا که پیوند میان «من» و «منِ دیگر» مفهومی به نام «ما» را می‌سازد. این پیوند همچون زایش، از درون دو «من» فرزندی به نام «ما» به دنیا می‌آورد. هنگامی که «ما» به جمع سه‌تایی می‌رسد، هسته‌ی کوچکی از قدرت پدید می‌آید. «ما»‌ی زاده‌شده از دو «من»، دارای دو شاخه‌ی اصلی است: اشتراکات خونی، احساسی، عاطفی، اقتصادی و گرایش‌های رفتاری، که پلی به گذشته و آینده می‌زند و هسته‌ی شکل‌گیری و ساختار هویت اجتماعی را رقم می‌زند.
یافته‌های تثبیت‌شده‌ی تمدن‌های باستانی، از رشته‌کوه‌های پامیر در شرق بدخشان تا دشت کویر، و از کوه‌های حصار در سغد تا رود سند را دربر می‌گیرد.

نمونه‌ها:
۱. تمدن باکتریا ـ مارجیانا (BMAC): در حوضه‌های رودهای زرافشان، کافرنیان، آمو، کوکچه، بلخ‌آب و مرغ‌آب.
۲. تمدن موندی‌گک: در دَنب‌سادات، تپه‌ی یحیی، جیرفت، هاراپه.
۳. تمدن موهنجودارو و مهرگره: در کناره‌های رودهای هریرود، خاش‌رود، هلمندرود و آب‌ریزهای هامون تا کناره‌های رود سند
گرانی‌گاه سکونت کوچ‌نشینان در افغانستان به دو بخش عمده تقسیم می‌شود:
نخست، ناحیه‌ی رشته‌کوه‌های مرکزی چون هندوکش، البرز، تیربند ترکستان و سیاه‌کوه، که سرزمین‌های هرات، غور، بادغیس، بلخ، تخار، بغلان، سمنگان، سرپل، کندز و بدخشان را شامل می‌شود.
دوم، دره‌ها و وادی‌های جنوب هندوکش، مانند چترال، کشمیر، نورستان، دره‌ی کنر، و امتداد کتل لَوارگی تا فلات سفیدکوه شرقی و رشته‌کوه‌های سلیمان، که تا فلات هلمند و سیستان امتداد می‌یابد. میان این رشته‌کوه‌ها دره‌ها و جلگه‌هایی وجود دارد که زمینه‌ی حیات و تمدن را فراهم کرده‌اند: فراه، هلمند، قندهار، ارزگان، دایکندی، زابل، پکتیکا، خوست، پکتیا، لوگر، غزنی، وردک، بامیان، پروان، کابل، پنجشیر، کاپیسا، لغمان، ننگرهار، کنرهار، نورستان. این‌ها عمدتاً در دلتاهای رودخانه‌ها و دره‌های دشوارگذر شکل گرفته‌اند.
دقیق‌ترین تقسیم‌بندی جغرافیای اجتماعی مردم این ناحیه، از جنوب هندوکش تا شرق کوه‌های سلیمان و سفیدکوه شرقی، در محدوده‌ی جغرافیایی افغانستان، شامل سه حوزه‌ی تاریخی است: کابلستان، زابلستان و سیستان.
از منظر تاریخی، پیوندهای منطقه‌ای و خانوادگی تحت عنوان «ویس‌پتی» در نواحی کوهستانی افغانستان دارای یک رئیس یا مدیر بودند. این ساختارها به‌تدریج به نهادهای اجتماعی بزرگ‌تری چون «دنتم» یا «دهیوم/دخیوم» گسترش یافتند که مفهوم کشور را در بستر اجتماعی شکل دادند. این نهادها مبتنی بر پیوندهای خونی و خویشاوندی بودند و معمولاً از ۱۰ تا ۱۵۰ نفر تشکیل می‌شدند.
ساختار نهادهای هویت اجتماعی آریایی‌های باستان، به دو گونه بود:
۱. نهاد هویت کشاورزی:
این نهاد از پدر، مادر و فرزندان شکل می‌گرفت و تا ۶۰ تا ۷۰ سال دوام می‌آورد. یک «ویس‌پتی» (سرپرست ده) آن را رهبری می‌کرد. نهاد بزرگ‌تر، «زنتم» یا «دنتم» بود که مجموعه‌ای از این خانوارها را در بر می‌گرفت. اتحادی از این قبیله‌ها «دهیوم/دخیوم» را شکل می‌داد که معنای کشور را می‌رساند. فرمانروای آن «وخ‌شتره/هوخشتره» (شهریار خوب) خوانده می‌شد.
2. نهاد هویت مبتنی بر دام‌داری:
در این ساختار، هویت اجتماعی از واحد خانواده (کولا/Kulas) آغاز می‌شد که سه نسل را دربر می‌گرفت. پدر «پَتی» یا «پیتری»، مادر «ماتری»، پسر «سُنو» و دختر «بری» نامیده می‌شدند. فراتر از خانواده، نهاد «گوترا» یا «گوشتری» قرار داشت که به عشیره اشاره داشت. مجموعه‌ای از گوتراها، نهاد «گرامه» را می‌ساخت که به محل سکونت اطلاق می‌شد (مانند اشترگرام در کوهستان، گرامنجه در نجراب، نورگرام در نورستان). بالاتر از آن، نهاد «ویس» یا «ویسه» قرار داشت که اتحاد چند گرامه را تشکیل می‌داد. بالاترین سطح هویت اجتماعی «جانا» بود که اتحاد چندین گرامه را شامل می‌شد.
تاجیک‌تباران از هر دو مسیر هویت اجتماعی عبور کردند و در نهایت اقتصاد کشاورزی بر دام‌داری چیرگی یافت. این تحول، زمینه‌ساز پیدایش دولت‌شهرهایی با ساختار قومی شد.
نمونه‌هایی از بنیان‌گذاری شهرها توسط شخصیت‌های اسطوره‌ای و تاریخی:
بلخ بامی: اسفندیار پسر گشتاسپ.
مرو و هرات: اسکندر مقدونی.
مرورود: بهرام پسر یزدگرد.
پوشنگ: شاپور پسر اردشیر.
کابل: اردشیر پسر اسفندیار.
رُخُد (اراخوزیا): رهام پسر گودرز.
بست: بستور پسر زریر.
فراه و زابلستان: رستم شاه سیستان.
بلخ: گرشاسب.
زرنگ: زریر برادر گرشاسب و کی‌خسرو پسر سیاوش.
بیشاپور: شاپور پسر اردشیر.
کندز: کی‌خسرو پسر سیاوش.
(شهرستان‌های ایران‌شهر، ترجمه‌ی شهرام جلیلیان، انتشارات توس، ص ۳۸، ۴۰، ۵۱)

تا حدود ۲۴۰۰ پ.م، شمار این شهرها به بیش از صد شهر رسید. این دولت‌شهرها، اغلب مستقل بودند و رهبران قبیله‌ای به عنوان پیشوای آن‌ها شناخته می‌شدند.
معمولاً جمعیتی میان ده تا پنجاه هزار نفر داشتند و توان گردآوری چند هزار سپاهی را دارا بودند.
در فاصله‌ی ۱۸۰۰ تا ۱۲۰۰ پ.م، «ریگ‌ودا» و اوستا از اقوامی یاد می‌کنند که در جنوب رود آمو، از بلخ تا کابلستان، هرات و سیستان می‌زیستند:
۱. کاوی اپی‌واینو (اپی‌وه): شاه ورنه (پروان، بامیان یا غور)
۲. کاوی هوسراو: شاه غور، هرات، بادغیس
۳. کی‌پیسان و کی‌پیسین: شاه کاپیسا
۴. کی‌ارشان: شاه غرنی، زابل، ارزگان
شهر بلخ که میان سال‌های ۳۰۰۰ تا ۲۶۰۰ پ.م در جنوب رود آمو پدید آمد، ابتدا جمعیتی حدود ۲ تا ۵ هزار نفر داشت و در سده‌ی دهم تا یازدهم پیش از میلاد، به مرکزیت دینی و مرجع فرهنگی این دولت‌شهرها تبدیل شد.

نوشته های مرتبط :