حضور دیوانی، فرهنگی‌-زبانی و غیبت قدرت نظامی-سیاسی جامعه تاجیک تبار

دسته: تحلیل
نویسنده: ساعی
1404/02/22
3:04 ب.ظ
بازدید: 71

پایگاه خبری تحلیلی روایت : نیاکان فارسی‌زبانان، آن‌گاه که در قالب گروه‌های قبیله‌ای و قومی حرکت می‌کردند، از بنیان‌گذاران بزرگ‌ترین شاهنشاهی‌ها و تمدن‌های تاریخی بودند؛ از شاهنشاهی داراب پدر و دارا پسر (داریوش اول و داریوش سوم) تا امپراتوری‌های پارتی، ساسانی (هخامنشیان: ۵۵۰–۳۳۰ ق.م، اشکانیان: ۲۴۷ ق.م تا ۲۲۴ م، ساسانیان: ۲۲۴ تا ۶۵۱ م)، کوشانیان (سده‌های ۱ تا ۳ م)، یفتلی‌ها (۴۰۰–۵۷۰ م)، سغدیان (سده ۸ م)، طاهریان (۸۲۱–۸۷۳ م)، صفاریان (۸۶۱–۱۰۰۳ م)، سامانیان (۸۱۹–۹۹۹ م) و خوارزم‌شاهیان بومی (آل مأمون تا دوره‌ی آل انوش‌تگین ترک‌تبار). این پشتوانه‌ی سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی، بیان‌گر ریشه‌های توانمندی اجتماعی فارسی‌زبانان در اداره‌ی قدرت و تأسیس دوره‌های طلایی رشد علمی و تعالی اجتماعی بود. یاداوری می کنم که در تاریخ‌نگاری ایرانی، نام‌گذاری‌هایی مانند «هخامنشیان»، «پارتیان» و «ساسانیان» همواره با بار سیاسی و فرهنگی خاصی همراه بوده است. اما باید توجه داشت که این نام‌ها در واقع در دوران خودشان به‌طور رسمی توسط سلسله‌ها یا حکام مربوطه به کار گرفته نشده‌اند. به‌طور خاص، نام «هخامنشیان» برای اولین بار توسط مورخان دوران جدید و به‌ویژه در قرن نوزدهم و بیستم به‌عنوان یک برچسب تاریخی برای اشاره به امپراتوری بزرگ کوروش بزرگ و داریوش اول و داریوش سوم استفاده شد.

بخش چهارم

فدرالیسم به مثابه فرصت تاریخی و راهبردی برای گذار از حاشیه به متن

نیاکان فارسی‌زبانان، آن‌گاه که در قالب گروه‌های قبیله‌ای و قومی حرکت می‌کردند، از بنیان‌گذاران بزرگ‌ترین شاهنشاهی‌ها و تمدن‌های تاریخی بودند؛ از شاهنشاهی داراب پدر و دارا پسر (داریوش اول و داریوش سوم) تا امپراتوری‌های پارتی، ساسانی (هخامنشیان: ۵۵۰–۳۳۰ ق.م، اشکانیان: ۲۴۷ ق.م تا ۲۲۴ م، ساسانیان: ۲۲۴ تا ۶۵۱ م)، کوشانیان (سده‌های ۱ تا ۳ م)، یفتلی‌ها (۴۰۰–۵۷۰ م)، سغدیان (سده ۸ م)، طاهریان (۸۲۱–۸۷۳ م)، صفاریان (۸۶۱–۱۰۰۳ م)، سامانیان (۸۱۹–۹۹۹ م) و خوارزم‌شاهیان بومی (آل مأمون تا دوره‌ی آل انوش‌تگین ترک‌تبار).
این پشتوانه‌ی سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی، بیان‌گر ریشه‌های توانمندی اجتماعی فارسی‌زبانان در اداره‌ی قدرت و تأسیس دوره‌های طلایی رشد علمی و تعالی اجتماعی بود.
یاداوری می کنم که در تاریخ‌نگاری ایرانی، نام‌گذاری‌هایی مانند «هخامنشیان»، «پارتیان» و «ساسانیان» همواره با بار سیاسی و فرهنگی خاصی همراه بوده است. اما باید توجه داشت که این نام‌ها در واقع در دوران خودشان به‌طور رسمی توسط سلسله‌ها یا حکام مربوطه به کار گرفته نشده‌اند. به‌طور خاص، نام «هخامنشیان» برای اولین بار توسط مورخان دوران جدید و به‌ویژه در قرن نوزدهم و بیستم به‌عنوان یک برچسب تاریخی برای اشاره به امپراتوری بزرگ کوروش بزرگ و داریوش اول و داریوش سوم استفاده شد.

سده‌های پس از اسلام

در سده‌های پس از اسلام (از قرن سوم هجری به بعد)، فارسی‌زبانان نقش مهمی در تولید فرهنگ، زبان، علم و تمدن ایرانی-اسلامی ایفا کردند؛ اما این نقش بیشتر در حوزه‌ی علم و فرهنگ بود، نه در عرصه‌ی قدرت نظامی و سیاسی.
دربار غزنویان و سلجوقیان مملو از دانشمندان، دیوان‌سالاران، پزشکان و ادیبان فارسی‌زبان بود؛ اما فرماندهان نظامی و شاهزادگان عمدتاً ترک‌تبار یا عرب‌تبار بودند. این جدایی بازتاب نوعی تقسیم کار تاریخی میان «فرمان» و «فرهنگ» بود که خلافت عباسی بر آن تأکید داشت.
با سقوط سامانیان و قدرت‌گیری ترکان با حمایت خلفای عباسی (از جمله معتصم بالله [۸۳۳–۸۴۲ م] که نخستین خلیفه‌ای بود که ترکان را به‌صورت گسترده وارد ارتش کرد و القادر که با دادن لقب سلطان به محمود غزنوی، به سلطه‌ی سیاسی و نظامی ترکان مشروعیت داد)، فارسی‌زبانان به حاشیه‌ی ساختار قدرت رانده شدند. این نخستین ضربه به اقتدار سیاسی-نظامی و پیشینه‌ی تمدنی آن‌ها بود.
در امپراتوری‌های بعدی چون غزنویان، سلجوقیان، خوارزم‌شاهیان و مغولان، که واژه‌ی «تاجیک» برای تفکیک از عرب و ترک جا افتاد، تاجیک‌ها در جایگاه مشاور، دیوان‌سالار و عالم دینی حضور داشتند، اما نه به عنوان نیروی نظامی یا شاه. در دوران صفویان و تیموریان نیز قدرت نظامی عمدتاً در دست اقوام ترک بود. حتی در دولت‌های محلی خراسانی (غیر از دوره‌ی غوریان) مانند آل کرت و ابدالی‌ها، کنترل نظامی عمدتاً در اختیار مغولان و پشتون‌ها باقی ماند.

نوعی خودسانسوری تاریخی در میان نخبگان تاجیک

ترس از برچسب طغیان علیه قدرتی که خلیفه‌ی مسلمین مشروعیت می‌بخشید؛
تمرکز بر عقلانیت و اخلاق سنت‌های ایرانی-اسلامی که گاه در تضاد با قدرت‌طلبی عریان بود؛
گرایش به حکمت، ادب و عرفان که خود پرهیز از خشونت سیاسی-نظامی را تشویق می‌کرد.
این رویکرد، به همراه فشارهای بیرونی، به شکل‌گیری منزلتی انجامید که تاجیکان را در حاکمیت مستقیم به حاشیه راند، هرچند نقش آن‌ها در شکوفایی فرهنگ ایرانی-اسلامی کلیدی باقی ماند. اما فقدان حضور در ساختار قدرت موجب نوعی پذیرش تاریخ فرعی شد؛ روندی که در عصر مدرن به شکل تبعیض ساختاری و از دست‌رفتن جایگاه سیاسی، نظامی و سرزمینی آنان تجلی یافته است (نمونه‌ی معاصر: افغانستان).
تاجیکان در تاریخ پس از اسلام، در جایگاه معماران فرهنگ و دیوان‌سالاری بودند، نه در جایگاه شاهان و سرداران؛ وضعیتی که هم حاصل حذف بیرونی (ترک‌سازی قدرت و قبیله‌گرایی) و هم انتخاب درونی (ارج‌نهادن به فرهنگ، اخلاق و اطاعت از خلافت) بود.

نتیجه‌گیری: فدرالیسم به‌مثابه‌ی راهبرد تحول

۱. حاشیه‌نشینی در ساختار متمرکز:
تاجیک‌تباران، یکی از اقوام ریشه‌دار، فرهیخته و اثرگذار افغانستان‌اند که در حوزه‌های سیاست، فرهنگ، علم و مقاومت ملی، نقش‌های برجسته‌ای داشته‌اند. اما در ساختار متمرکز کنونی، با وجود پراکندگی جغرافیایی گسترده، در حاشیه‌ی تصمیم‌گیری‌های کلان قرار گرفته‌اند.

۲. فدرالیسم به‌عنوان مزیت پراکندگی جغرافیایی:
تاجیک‌تباران در شمال‌شرق (بدخشان، تخار، پنجشیر)، شمال (بلخ، بغلان، سمنگان)، غرب (هرات، غور)، مرکز (پروان، کابل، بامیان) و جنوب (لوگر، غزنی) حضور تاریخی دارند.
این پراکندگی که در نظام متمرکز ضعف تلقی می‌شود، در نظام ایالتی می‌تواند به یک مزیت راهبردی تبدیل گردد؛ چراکه ایالت‌هایی چون بدخشان، بلخ، هرات و پروان می‌توانند به قطب‌های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی بدل شوند و از طریق همکاری‌های بین‌ایالتی، هم‌افزایی و انسجام اجتماعی و نظامی ایجاد نمایند.
3. از فقر تحمیلی تا شکوفایی بومی:
با وجود جمعیت قابل توجه، تاجیک‌تباران به‌دلیل تمرکزگرایی، از مدیریت منابع خود محروم‌اند. مناطق غنی چون بدخشان، غور و پنجشیر با وجود ظرفیت‌های معدنی، طبیعی و گردشگری، همچنان توسعه‌نیافته‌اند. اما در یک ساختار فدرال، واگذاری اختیار مدیریت منابع به خود مردم، می‌تواند این مناطق را از فقر مزمن نجات داده و به قطب‌های رشد بومی و پایدار بدل کند.

۴. از گسست جغرافیایی تا انسجام راهبردی:
یکی از چالش‌های تاجیک‌تباران، گسست فیزیکی میان مناطق مختلف‌شان است (مثلاً میان هرات، بلخ، پروان و بدخشان). در نظام فدرالی، از طریق توسعه‌ی زیرساخت‌های ارتباطی، پیمان‌های دفاعی و اتحادهای منطقه‌ای، این گسست می‌تواند به انسجام و هم‌گرایی تبدیل شود.
5. فدرالیسم، فرصت بازسازی نقش تاریخی:
اگر تقسیم افغانستان به ایالت‌هایی با صلاحیت داخلی، بر پایه‌ی عدالت قومی، منافع ملی و مشارکت واقعی صورت گیرد، فدرالیسم نه‌تنها تهدیدی برای تاجیک‌تباران نیست، بلکه فرصتی برای احیای نقش تمدنی و تاریخی آنان است؛ گذار از حاشیه به متن، از محرومیت به خودگردانی، و از پراکندگی به انسجام.
6. از تدافعی‌بودن تا مطالبه‌گری آینده‌نگر:
تاجیک‌تباران باید از موضع تدافعی و نگران‌کننده‌ی کنونی، به موقعیتی مطالبه‌گر، سازنده و آینده‌نگر حرکت کنند. آنان با تکیه بر دانش، تجربه تاریخی، انسجام اجتماعی و مشروعیت فرهنگی، می‌توانند سهم واقعی خود را از ساختار آینده‌ی افغانستان، هوشمندانه و فعالانه مطالبه کنند.

نوشته های مرتبط :