ترس فلاسفه از عوام‌الناس در تاریخ تمدن اسلامی

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
1403/01/30
10:46 ق.ظ
بازدید: 37

پایگاه خبری تحلیلی روایت : یا به محنت فخر رازی بیندیشید. ابن کثیر در کتاب البدایه و النهایه می‌نویسد: «در سال ۵۹۵ ه. آنگاه‌که ملک غیاث‌الدین غوری، حاکم غزنه، بر آن شد تا به مناسبت گرامی‌داشت فخرالدین رازی مدرسه‌ای بنا نهد، فتنه بزرگی سرزمین خراسان را فراگرفت: مردم غزنه از فخرالدین رازی ناخشنود بودند و ازاین‌رو بر پادشاه فشار آوردند تا او ناگزیر فرمان داد فخر را از سرزمینش بیرون برانند».

وقتی آدمی تاریخ تمدن اسلامی را مطالعه می‌کند، با پدیده‌ی تراژیکی مواجه می‌شود که می‌توان آن را «شورش عوام بر فلاسفه» خواند. کتاب‌هایی که درزمینه‌ی تاریخ تمدن اسلامی نوشته‌شده‌اند، سرشار از حکایت‌هایی در این زمینه هستند.

اصل ماجرا طوری بوده: هنگامی‌که فقیهی، متکلمی یا عارفی، با فیلسوفی درمی‌افتاده و دریکی از مباحث علمی اختلاف‌نظر می‌داشته، کوشش می‌کرده ضعف علمی خود را با برانگیختاندن عوام بر فلاسفه کتمان کند و میدان معرفت را به عرصه عربده‌کشی تبدیل نماید.

مثلا «ندیم در الفهرست می‌نویسد که ابومعشر بلخی (د:۲۷۲ ه.) از کندی کینه بر دل داشت، و مردم را علیه او برمی‌انگیخت، و دانش‌های فلسفی او را ناپسند می‌شمرد. کندی کسی را برانگیخت تا او را به دانش حساب و هندسه نیک نظر گرداند. ابومعشر به فراگیری این دانش روی آورد، ولی آن را کامل نکرد، و به دانش احکام نجوم علاقه نشان داد، و با روی‌کردن به این دانش شرّش از سر کندی کوتاه شد. زیرا این دانش نیز از جنس دانش‌های کندی به شمار می‌رفت».

یا به محنت فخر رازی بیندیشید. ابن کثیر در کتاب البدایه و النهایه می‌نویسد: «در سال ۵۹۵ ه. آنگاه‌که ملک غیاث‌الدین غوری، حاکم غزنه، بر آن شد تا به مناسبت گرامی‌داشت فخرالدین رازی مدرسه‌ای بنا نهد، فتنه بزرگی سرزمین خراسان را فراگرفت: مردم غزنه از فخرالدین رازی ناخشنود بودند و ازاین‌رو بر پادشاه فشار آوردند تا او ناگزیر فرمان داد فخر را از سرزمینش بیرون برانند».

شوراندن و برانگیختاندن عوام بر فلاسفه، اگر از یک‌سو پیروزی ارتجاع و فرهنگ سنتی بر عقلانیت و خردگرایی را رقم می‌زد، از سوی دیگر باعث فاصله گرفتن فلاسفه از حوزه‌ی عمومی شده و نوع فرهنگ خودسانسوری را در میان‌شان ترویج می‌کرد. ابن‌سینا عوام‌الناس را کم‌خردان می‌خواند و در کتاب الاشارات و التنبیهات از خواننده‌ی خود می‌خواهد که کتاب را از نادانان و فرومایگان و کسانی که از زیرکی و فهم سریع و دلیری بی‌بهره و در زمره‌ی غوغاییان‌اند و یا ازجمله ملحدان و یا مگس مزاجان این فلاسفه‌اند، پنهان دارد».

همچنین بخوانید: نصیر سادات مشت‌زن افغانستانی، حریف اتریشی خود را ناک‌اوت کرد

کندی از روش گزیده‌نویسی و اختصارنویسی استفاده می‌کرد تا کسانی که از راه حق و حقیقت به دور بودند، از این نگارش‌ها به‌عنوان دستاویزی برای متهم ساختن او به کفر و زندقه بهره نجویند. ابن رشد نیز عوام‌الناس را کودکان بزرگ‌سال نامیده و بر غزالی خشمگین بود که چرا کتاب تهافت الفلاسفه خود را در اختیار عامه‌ی مردم قرار داده است. باور او این است که این کتاب درزمینه‌ی الهیات نگاشته شده است و این‌گونه مسایل فراتر از فهم و درک عامه‌ی مردم‌اند.

ابن رشد بدین عقیده بود که مردم دو گونه‌اند: عوام و خواص. و این دو گونه ازلحاظ مرتبت دانش‌پذیری متفاوت‌اند: گروهی از آنان برهان را تصدیق می‌کنند و گروهی دیگر همانند تصدیق برهان از سوی برهان آورنده، به تصدیق سخنان جدلی.» او همچنان می‌افزود: «مردم به دو گروه تقسیم می‌شوند: گروه نخست شایستگی شناخت حقیقت اشیا را دارند، و اینان بهترین گروه مردمان‌اند که به ایشان اهل تأویل، یا اهل نظر، یا اهل برهان و یا عالمان و راسخان در علم گویند. اما گروه دوم همه مردم و عموم ایشان و همه‌ کسانی‌اند که در آن جایگاه قرار ندارند و کسانی‌اند که غیر اهل علم به شمار می‌روند، و اهل جدل، یعنی متکلمان و یا پیروان دانش کلام نیز ازجمله ایشان‌اند.» ابن رشد بر پایه همین تقسیم بود که گفت «شریعت بر دو گونه وارد شده است: گونه نخست گونه ظاهر است که نه‌تنها همه مردم آن را می‌فهمند، بلکه باید آنان را به پیروی از آن، همان‌گونه که واردشده، واداشت، و گونه دوم گونه باطن است که همه مردم از آن سر درنمی‌آورند، و به اهل برهان که همانا فیلسوفان‌اند، اختصاص دارد؛ فیلسوفانی که به آن باطن از طریق تأویل دست می‌یابند. به همین خاطر است که ابن رشد فلاسفه را از ارایه باطن شریعت به عوام‌الناس بر حذر داشته و می‌گوید: «ما بر این اعتقادیم که ایمان به‌ظاهر برای برخی از مردمان واجب است، و تأویل در حق ایشان کفر است، چراکه به کفر می‌انجامد. بنابراین، اگر کسی از اهل تأویل برای ایشان نکته‌ای را فاش سازد، آنان را به کفر فراخوانده است وکسی به کفر فراخواند، کافر است.»

همچنین بخوانید: پشت طالبان به چه گرم است؟

نوشته های مرتبط :