اسلام تاجیکانه

دسته: تحلیل
نویسنده: نبی ساقی
1403/11/10
8:45 ق.ظ
بازدید: 20

پایگاه خبری تحلیلی روایت : ۱- دیشب در اسپیسی شنونده بودم که در آن از «اسلام تاجیکانه» بحث بود. من در اواخر جلسه رسیدم. لذا آنچه در نخست گفته شده بود، درنیافتم. جناب عبدالشهید ثاقب ( که قرار است کتابی به همین نام منتشر کند)، شیوای شرق، حشمت رادفر، اسد بودا و دوستان دیگر صحبت داشتند. این باعث شد که فکر کنم که واقعا اسلام تاجیکانه وجود دارد؟ اگر وجود دارد چه فرقی با اسلام دیگران دارد؟ همین‌جا در یک جمله عرض کنم که از نظر من اسلام سنی در قلمرو افغانستان در میان همه اقوام، در حال حاضر فرق چندانی از هم‌دیگر ندارد. هرچند بحث فرهنگ شهری و فرهنگ اقوام، ممکن است تغییرات جزئی در نگاه شان وارد کرده باشد.

۱- دیشب در اسپیسی شنونده بودم که در آن از «اسلام تاجیکانه» بحث بود. من در اواخر جلسه رسیدم. لذا آنچه در نخست گفته شده بود، درنیافتم. جناب عبدالشهید ثاقب ( که قرار است کتابی به همین نام منتشر کند)، شیوای شرق، حشمت رادفر، اسد بودا و دوستان دیگر صحبت داشتند. این باعث شد که فکر کنم که واقعا اسلام تاجیکانه وجود دارد؟ اگر وجود دارد چه فرقی با اسلام دیگران دارد؟ همین‌جا در یک جمله عرض کنم که از نظر من اسلام سنی در قلمرو افغانستان در میان همه اقوام، در حال حاضر فرق چندانی از هم‌دیگر ندارد. هرچند بحث فرهنگ شهری و فرهنگ اقوام، ممکن است تغییرات جزئی در نگاه شان وارد کرده باشد.

۲- از نظر تاریخی، حوزۀ ماوراالنهر و بلخ و کابل و خراسان که حوزۀ زندگی تاجیکان شمرده می‌شود (طبعا دیگران نیز در این حوزه فراوان بوده اند)، بعد از اسلام تحولات و دگرگونی‌های مذهبی فراوانی را شاهد بوده است و مذاهبی در این مناطق گاهی مروج بوده است که امروزه کاملا از میان رفته است.

۳- اسلام سامانی شاید نخستین، تفسیر از اسلام باشد که در این حوزه شکل گرفته است. در واقع دستگاه سیاسی سامانی شرایط اجتماعی و فرهنگی ایجاد کرد که شاید بتوان گفت منجر به قرائتی خراسانی از اسلام شد. اسلام غزنوی- سلجوقی- تیموری به نحوی تداوم اسلام سامانی است. نقش علما و فقها و محدثان خراسانی- ماورالنهری در دوران عباسی- سامانی خیلی چشمگیر است. کتاب‌های فقهی و حدیثی بسیاری که تا کنون هم در مدارس دینی تدریس می‌شود، تالیف علمای این حوزه است. امام بخاری، ترمذی، مسلم، نسایی، طبری و اکثر اینها خراسانی- ماورالنهری بوده اند. همین طور در فقه. بدون شک اسلام خراسانی با اسلام عباسی رابطۀ ناگسستنی داشت و هم‌دیگر را پوشش می‌داد و تافتۀ کاملا جدا بافته نبود.

همچنین بخوانید: احکام فقهی و مقاصد شرعی صدقه فطر

۴- در دوران معاصر، اسلام ماوراالنهری-حنفی- دیوبندی در میان تاجیکان قابل مشاهده است. ممکن است در حوزۀ شمال افغانستان اسلام آسیای میانه‌ای پر رنگ‌تر بوده است اما در سایر مناطق اسلام دیوبندی چشمگیرتر به نظر می‌رسد. دستگاه قدرت مملوکی – مغولی و بعدها ورود انگلیس در شبه قاره هند و موضوع صنعت چاپ، تاثیر اسلام هندی را در خراسان و افغانستان برجسته ساخت. همین اکنون هم بیشتر کتب تدریسی دینی با بازار قصه خوانی پشاور رابطه دارد.

۵- اسلام اخوانی- جهادی- سیاسی متاثر از سید قطب و مودودی، رویکرد دیگری بود که در دوران معاصر حوزۀ تاجیکان را فرا گرفت. دوران جهاد افغانستان شاید اوج حضور این قرائت شمرده شود که چهره‌های مشهوری مثل استاد ربانی و فرمانده مسعود و اسماعیل خان و کسان دیگر، از رهروان آن شمرده می‌شوند.

۶- اسلام دیوبندی- سلفی در حال حاضر ممکن است قرائت غالب در میان تاجیکان باشد. اکثریت ملاهای افغانستان در دوران جهاد به پاکستان تحصیل کردند و مدارس پاکستانی در واقع قرائت دیوبندی- حنفی از اسلام است که به صورت عجیبی سلفی شده، به نظر می‌آید. اگرچه این قرائت به نام قرائت حنفی شمرده می‌شود، اما اگر شما به دیدگاه‌های سیاسی و کلامی و جهان‌بینی آن را نگاه کنید بیشتر از آنکه حنفی باشد، سلفی- اخوانی است.

۷- نواندیشی دینی یا روشنفکری دینی، قرائت جدیدی از اسلام است که در میان تاجیکان در حال حاضر دارد جای پای باز می‌کند. از استاد محمد محق تا خواجه بشیر احمد انصاری و از عبدالبشیر فکرت تا محمد اکرام اندیشمند، تا جناب شهید ثاقب و شیوای شرق و دیگران، کم و بیش در همین راه گام بر می‌دارند.

همچنین بخوانید: لوی افغانستان خواهی؛ عامل دشمنی با همسایگان و بی اعتمادی ملی در داخل

۸- برگشت به حنفیت؟
به نظر من برگشت به ابوحنیفه و اسلام خراسانی که میان نسل جدید تاجیکان طرف دارد و دیشب هم مطرح شد، نمی‌تواند راهی به دهی ببرد. به هرحال پشتون‌ها و تالبان و دیگران نیز ادعای حنفیت دارند. امروز ما ۱۲٠٠ سال از ابوحنیفه فاصله داریم و در قرن ۲۱ زندگی می‌کنیم. برگشت به ابوحنیفه خودش نوعی برگشت به سلفیت خراسانی است که به نظر من حرف جدیدی به گفتن ندارد. این نگاه بیشتر نوستالژی است تا طرح مباحث جدید و امروزی.

۹- برگشت به عرفان خراسانی؟
عرفان خراسانی نیز مثل حنفیت است. به نظر من دنیای راززدایی شده و مادی‌گرای امروزی را نمی‌توان با عرفان رمز آلود هندی یا خراسانی سامان داد. مدارای عرفانی از نظر تاریخی یک پدیدۀ جالب توجه است، اما مسالۀ پهپاد و هوش مصنوعی و رونالدو و فوتبال را نمی‌توان با عرفان بریده از دنیا، اداره کرد.
۱۰- برای تاجیکان یا هرکس دیگر ابزاری که می تواند آنها را از مهلکه نجات بدهد علم و دانش و فلسفۀ مدرن و امروز است. از میان قرائت‌های دینی شاید روشنفکری دینی، نزدیک‌ترین رویکرد را با علم و فلسفه و دانش امروزی داشته باشد. بنابر این برای تاجیکان، امروز مساله اصلی اولا باید علم و فلسفه و تکنالوژی مدرن باشد و ثانیا مباحث روشنفکری دینی که متاثر از فلسفه و اندیشه و مکاتب فکری امروز است. امروز نه سلفیت حنفی راه به دهی می‌برد و نه عرفان خواجه عبدالله انصاری.

نوشته های مرتبط :