کلاه، کوه و پرسونا؛ نگاهی به شعری از حفیظ الله مصداق

دسته: تحلیل
نویسنده: گلنور بهمن
1404/02/15
2:16 ب.ظ
بازدید: 243

پایگاه خبری تحلیلی روایت : کلاهت را بر سر کوهی گذاشتم گفت: سنگین استدر جهانی که شعر به طور فزاینده‌ای گرفتار تزئینات لفظی، روایت‌های طویل و ابهام‌های بی‌ثمر شده است، شعر کوتاه و فشرده‌ی حفیظ‌الله مصداق تلنگری‌ است به سرشت شاعرانه‌‌ی زبان. این شعر با آن‌ که ظاهراً ساده و حتا طنزآمیز به‌ نظر می‌رسد، در بافت معنایی خود حامل فشرده‌ای از نشانه‌های تاریخی، فرهنگی و روان‌شناختی است که به لایه‌های پنهان ذهن جمعی مردم افغانستان گره خورده‌اند. شعر، با زبان فشرده‌، گفت‌وگویی میان «کلاه»، «کوه» و راوی می‌آفریند؛ اما این گفت‌وگو، در حقیقت، بازتاب مواجهه‌ی فرد و تاریخ است. در فرهنگ مردم افغانستان، «پکول» یا همان کلاه مشهور احمدشاه مسعود، قهرمان ملی، تنها یک پوشش سر نیست، بلکه در گذر زمان به نمادی از ایستاده‌گی، مقاومت و هویت مبارزاتی مبدل شد. این کلاه که همیشه با شیوه‌ای خاص و کج بر سر مسعود می‌نشست، به مرور زمان به بخشی از آن‌چه در نقد ادبی و روان‌شناسی به آن پرسونا می‌گویند، تبدیل شد. (واژه‌ی «پرسونا»، برگرفته از زبان لاتین به‌معنای «نقاب» یا «چهره‌ی نمایان»، به تصویری اشاره دارد که فرد از خود به نمایش می‌گذارد).

کلاهت را
بر سر کوهی گذاشتم
گفت: سنگین است

در جهانی که شعر به طور فزاینده‌ای گرفتار تزئینات لفظی، روایت‌های طویل و ابهام‌های بی‌ثمر شده است، شعر کوتاه و فشرده‌ی حفیظ‌الله مصداق تلنگری‌ است به سرشت شاعرانه‌‌ی زبان. این شعر با آن‌ که ظاهراً ساده و حتا طنزآمیز به‌ نظر می‌رسد، در بافت معنایی خود حامل فشرده‌ای از نشانه‌های تاریخی، فرهنگی و روان‌شناختی است که به لایه‌های پنهان ذهن جمعی مردم افغانستان گره خورده‌اند. شعر، با زبان فشرده‌، گفت‌وگویی میان «کلاه»، «کوه» و راوی می‌آفریند؛ اما این گفت‌وگو، در حقیقت، بازتاب مواجهه‌ی فرد و تاریخ است.
در فرهنگ مردم افغانستان، «پکول» یا همان کلاه مشهور احمدشاه مسعود، قهرمان ملی، تنها یک پوشش سر نیست، بلکه در گذر زمان به نمادی از ایستاده‌گی، مقاومت و هویت مبارزاتی مبدل شد. این کلاه که همیشه با شیوه‌ای خاص و کج بر سر مسعود می‌نشست، به مرور زمان به بخشی از آن‌چه در نقد ادبی و روان‌شناسی به آن پرسونا می‌گویند، تبدیل شد. (واژه‌ی «پرسونا»، برگرفته از زبان لاتین به‌معنای «نقاب» یا «چهره‌ی نمایان»، به تصویری اشاره دارد که فرد از خود به نمایش می‌گذارد).
کج‌کلاه بودن مسعود، با گذشت سال‌ها، نه‌ فقط بخشی از ظاهر او، بلکه نماینده‌ی نوعی فردیت و استقلال شد. این کلاه به «پرسونای فرهنگی» او بدل گشت: عنصری که مسعود را در میان سایر چهره‌ها متمایز می‌کرد و گواهی می‌داد بر منش منحصر به‌فرد او در رهبری، مبارزه و زیستن در دل کوه‌ها و ‌دره‌ها.
در شعر مصداق، شاعر این کلاه را از جایگاه نمادینش جدا می‌کند و بر سر «کوه»ی می‌گذارد -،نمادی که در ادبیات فارسی و فرهنگ‌های هم‌جوار، همواره نشانه‌ی استقامت، صبر و بلندنظری بوده است – اما کوه، برخلاف انتظار، زبان به شکایت می‌گشاید و‌ می‌گوید: «سنگین است». این وارونه‌گی معنایی، نقطه‌ی طلایی شعر است. کوه که باید تجسم تحمل باشد، در برابر وزن نمادین این کلاه تاب نمی‌آورد. این تصویر، اگرچه طنزآلود آغاز می‌شود، اما به‌ سرعت به استعاره‌ای از بار تاریخی، مسؤولیت رهبری، و سنگینی نمادهایی تبدیل می‌شود که گاه بر شانه‌های یک فرد نهاده می‌شوند اما از توان یک کوه هم فراتر می‌روند.
نکته‌ی درخشان شعر این‌جاست که شاعر، به‌ جای مدح مستقیم یا بازگویی سرگذشت، تنها با یک تصویر استعاری، چهره‌ای از یک انسان و بار تاریخی‌اش ترسیم می‌کند. این نوع مواجهه با سوژه، از سطح گزارش فراتر می‌رود و به قلمرو تجربه‌ی شاعرانه وارد می‌شود؛ جایی که زبان ابزار انتقال احساس نیست، بلکه حامل معنا‌ و ‌پیام‌ مشخصی است.
در خوانش‌های سطحی، ممکن است این شعر صرفاً به‌ عنوان تمجیدی از احمدشاه مسعود تلقی شود. اما در افق نقد ادبی، شعر فراتر از شخصیت‌ها حرکت می‌کند. «کلاه» در این‌جا تنها متعلق به فرد خاصی نیست، حامل تاریخ، حافظه و بار مسؤولیت یک ملت است. این شعر، ما را با پرسشی روبه‌رو می‌کند: نمادهایی که در تاریخ بر شانه‌ی افراد می‌گذاریم، تا چه حد می‌توانند واقعاً نماینده‌ی آن افراد باشند؟ آیا گاه این نمادها بیش از آن‌ که گویای واقعیت باشند، خود بدل به باری می‌شوند که حتا کوه هم نتواند سنگینی آن‌ها را تاب بیاورد؟
در چنین خوانشی، کلاه نه تنها نماد مسعود، بلکه تجسم تمام پرسوناهایی است که تاریخ و ملت بر دوش قهرمانان خود نهاده‌اند. کوه، به‌مثابه‌ی نماد یک سرزمین، از سنگینی این پرسونا به فریاد درمی‌آید. و این فریاد، بیش از آن‌ که نقد فردی باشد، نقدی است به روند قهرمان‌سازی، به سکوت‌هایی که بار معنا را در خود انباشته‌اند و به تاریخ‌هایی که گاه برای تداوم، سنگینی نمادها را بر دوش نسل‌ها می‌نهند.
در نهایت این شعر حفیظ‌الله مصداق نمونه‌ای کم‌نظیر از چگونه‌گی شکل‌گیری گفت‌وگویی میان متن، نماد و مخاطب است؛ شعری که با چند واژه‌ی ساده، لایه‌هایی از فرهنگ، سیاست، تاریخ و روان‌ جمعی را در هم می‌تند. این شعر به ‌ما یادآوری می‌کند که گاه، برای بازگو کردن یک‌ حقیقت سنگین، تنها به سه سطر نیاز است؛ اگر زبان به‌درستی تراش‌خورده و نمادها با دقت انتخاب‌ شده باشند.

نوشته های مرتبط :