پدیدار شناسی بحران خرد و سوبژکتیویته در جامعه هزاره

دسته: تحلیل
نویسنده: آدرین رحیمی کاوه
1404/05/20
11:57 ق.ظ
بازدید: 30

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در فضای پیچیده گسست‌های معرفتی در افغانستان، اقلیت هزاره به عنوان نقطه‌ای از تنش‌های تاریخی و فلسفی برجسته است. این بحران فقط محدود به فشارهای سیاسی و اجتماعی نیست، بلکه عمیقاً در لایه‌های هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی ریشه دارد، جایی که سنت دینی و باورهای مذهبی با خواست‌ها و تغییرات مدرن در تضاد قرار گرفته‌اند و باعث شده‌اند فضای تفکر فلسفی و خرد انتقادی به شدت محدود شود. خرد که اساس خودآگاهی و نقد است، در این وضعیت گرفتار چارچوب‌های بسته و غیرقابل پرسش باورهای سنتی شده و فلسفه به جای آنکه فرایندی زنده و پویا باشد، به تهدیدی علیه باورهای دینی تبدیل شده است. این وضعیت نمادی است از تعارض دیرینه سنت و مدرنیته که در تاریخ فرهنگی هزاره‌ها شکل خاص و پیچیده‌ای به خود گرفته است.

در فضای پیچیده گسست‌های معرفتی در افغانستان، اقلیت هزاره به عنوان نقطه‌ای از تنش‌های تاریخی و فلسفی برجسته است. این بحران فقط محدود به فشارهای سیاسی و اجتماعی نیست، بلکه عمیقاً در لایه‌های هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی ریشه دارد، جایی که سنت دینی و باورهای مذهبی با خواست‌ها و تغییرات مدرن در تضاد قرار گرفته‌اند و باعث شده‌اند فضای تفکر فلسفی و خرد انتقادی به شدت محدود شود. خرد که اساس خودآگاهی و نقد است، در این وضعیت گرفتار چارچوب‌های بسته و غیرقابل پرسش باورهای سنتی شده و فلسفه به جای آنکه فرایندی زنده و پویا باشد، به تهدیدی علیه باورهای دینی تبدیل شده است. این وضعیت نمادی است از تعارض دیرینه سنت و مدرنیته که در تاریخ فرهنگی هزاره‌ها شکل خاص و پیچیده‌ای به خود گرفته است.
اگر فلسفه را به معنای اصلی‌اش یعنی «عشق به حکمت» و جستجوی بی‌پایان برای درک حقیقت و هستی ببینیم، درمی‌یابیم که این عشق حکمت در جامعه هزاره دچار رکود است. این پرسش مطرح می‌شود که چگونه مردمی که خود را وارث فرهنگی و دینی غنی می‌دانند، در مسیر تفکر فلسفی و انتقادی با چنین بحران عمیقی مواجه شده‌اند؟ پاسخ به این سوال نیازمند بررسی دقیق ساختارهای معرفتی، جایگاه مرجعیت دینی و رابطه آن با فلسفه است که باید از طریق نظریه‌های نقد قدرت و دانش بررسی شود.
میشل فوکو نشان می‌دهد که فلسفه همیشه در تقابل با ساختارهای هژمونیک قدرت و دانش قرار دارد. در جامعه هزاره، این تقابل به شکل ویژه‌ای دیده می‌شود؛ به طوری که نهادهای دینی با کنترل دانش دینی، فضای تفکر انتقادی را محدود کرده‌اند و گفتگوی فلسفی را به شدت تنگ کرده‌اند. بنابراین، فلسفه دیگر به عنوان فضایی برای بازاندیشی و نقد آزاد دیده نمی‌شود، بلکه تهدیدی برای باورهای تثبیت شده است. این وضعیت نشان‌دهنده تضاد عمیق بین سنت و تحولات مدرن است که به شکل خاصی در جامعه هزاره ظهور یافته است.

سنت دینی و ساختارهای معرفتی: دیالکتیک قدرت و دانش

در بستر جامعه هزاره، مرجعیت دینی و فقه شیعی به منزله‌ی نهادهای هژمونیک معرفتی ظاهر می‌شوند که، همان‌گونه که میشل فوکو به تأمل نشان می‌دهد، به مثابه‌ی نقطه تقاطع پیچیده‌ی شبکه‌های قدرت-دانش عمل می‌کنند. این دستگاه‌های معرفتی، از طریق فرایندهای کنترل و تنظیم تولید و توزیع دانش دینی، نه تنها عرصه‌ی خرد انتقادی را به حاشیه می‌راند بلکه آن را در پرتو منطق بازتولید قدرت، به گونه‌ای سوژه‌سازی می‌کشاند که امکانِ گشایش به سوی بازاندیشی فلسفی به شدت مقید و محدود می‌گردد. فقه، به مثابه‌ دانش عملی و دستورالعمل‌های فکری، در قالب متون متحجر شده‌ای چون توضیح المسائل، قرآن و نهج البلاغه در سطحی که هژمونی‌اش تثبیت یافته، نه صرفاً به عنوان نظام معرفتی، بلکه همچون دستگاهی تنظیم‌کننده‌ی زبان و کنش، سیطره یافته است، سیطره‌ای که در نهایت منجر به نابودی خرد فلسفی به نفع بازتولید سنت دگم و ناتوانی در مواجهه با پرسشگری‌های بنیادین می‌شود.
اگر از منظر هگلی بنگریم، خرد نه به مثابه صرفاً دانش یا اندیشه بلکه به عنوان فرایند تاریخی خودآگاهی مطلق است که در حرکت دیالکتیکی خود به سوی تحقق آزادی می‌رود؛ اما در اینجا، خرد از حرکت تاریخی خود بازایستاده و دچار وضعیت «خودِ بی‌خودی» شده است؛ وضعیتی که در آن سوژه امکان مواجهه‌ی انتقادی با خود و مناسبات فرهنگی و دینی‌اش را از دست داده است و به آگاهی‌ای محدود فروکاسته می‌شود که محصور در محافل بسته‌ی معرفتی است. این محافل، از آن رو که نسبت به هرگونه تردید یا ابهامی در چارچوب هژمونیک خود حساسیت شدید نشان می‌دهند، به مثابه سازوکارهایی حفاظتی عمل می‌کنند که هرگونه حرکت فلسفی را که قصد شکستن مرزهای تثبیت‌شده را دارد، به مثابه تهدیدی علیه خود شناسایی و دفع می‌نمایند.
بدین سان، فضای فکری حاکم، نه تنها مکان آزادی اندیشه نیست بلکه صحنه‌ی تثبیت قدرت در لباس دانش است؛ جایی که خرد متعالی هگلی نه به حرکت درآمده بلکه در تله‌ی «آگاهی محدود» گرفتار آمده و این آگاهی محدود، در قالب یک دگردیسی معکوس، خرد را به عاملی موجد انجماد معرفتی بدل ساخته است؛ انجمادی که از یک سو به پایبندی صرف به سنت‌های دگم و از سوی دیگر به ناکامی در تحقق خودآگاهی فلسفی منجر شده است.

همچنین بخوانید: سازمان صحی جهان: در سال روان میلادی ۸۷۵ هزار کودک در افغانستان از سوءتغذیه شدید رنج می‌برند

بحران سوبژکتیویته و جهل ناخودآگاه:
از منظر فلسفه قاره‌ای، به‌ویژه در تأملات ژان-پل سارتر و ادموند هوسرل، خودآگاهی و سوبژکتیویته، زیربنای بنیادین هر کنش فلسفی و انتقادی به شمار می‌روند؛ اما در اراضی معرفتی جامعه هزاره، این سوبژکتیویته فلسفی یا به‌کلی شکل نیافته یا در مرحله‌ای ناقص و معلق باقی مانده است.

همانگونه که مارسل موس در مفهوم «جهل ناخودآگاه» تصریح می‌دارد، این وضعیت به معنای عدم توجه یا انکار صرف نیست، بلکه دلالتی است بر فقدان آگاهی نسبت به خودِ جهل، به عبارتی وضعیتی که جهل نه به عنوان فقدان آگاهانه، بلکه به مثابه امری بی‌مداخله و پنهان در ساختار وجودی جامعه نهادینه شده است.
در چنین صحنه‌ای، باورهای دینی به مثابه گزاره‌هایی ابدی و لایتغیر به صورت «حقایق غیرقابل مناقشه» معرفی می‌شوند؛ این تثبیت هژمونیک، که با ساختارهای قدرت-دانش توأم است، توان و امکان پرسشگری و شک فلسفی را به مثابه نیروی دگرگون‌کننده در فرآیند دیالکتیکی خرد، به شدت مهار و سرکوب می‌کند. فقدان این شک و بازاندیشی، مستلزم توقف پروسه‌ی دیالکتیکی تحقق خرد و پدیداری سوبژکتیویته انتقادی است؛ چرا که سوژه فلسفی، در غیاب چنین خودآگاهی ریشه‌داری، به دام معرفت قالبی، متحجر و بازتولیدکننده‌ی نظم تثبیت‌شده گرفتار می‌آید و از حرکت انقلابی در برابر شرایط وجودی و فرهنگی خود بازمی‌ماند.
بدین ترتیب، ساختار معرفتی حاکم بر جامعه هزاره، در قالب منظومه‌ای از باورهای تثبیت شده و اراده‌ی قدرتی که به صورت بازتولیدی به کار گرفته می‌شود، سوبژکتیویته انتقادی را به تعلیق در می‌آورد و خرد فلسفی را از امکان خودِ بازشناسی، دگردیسی و تحقق بازمی‌دارد؛ وضعیتی که نه فقط بحران فلسفی بلکه بحران هستی‌شناسانه‌ی عمیقی را در این جامعه رقم زده است.

همچنین بخوانید: زرتشت پیامبری از بلخ؛ مصلحی که خرافات را به چالش کشید

ضعف تولید فلسفی بومی و بازنمایی اندیشه مدرن:

تولید فلسفی بومی در فضای معرفتی مردمان هزاره دچار انقطاع و ضعف بنیادینی است که دو سویه‌ی تمایزپذیر اما در هم تنیده را آشکار می‌سازد: نخست، فقدان متون فلسفی اصیل و تأثیرگذاری که توانایی بازتعریف و بازآفرینی فضای عمومی به سوی تفکر انتقادی و ژرف‌نگر را داشته باشد دوم، صورت‌بندی غالب فلسفه در قالب تکرار و بازنویسی صرف سنت‌های کلاسیک یا امحاء تقلیدی از اندیشه‌های غربی که از زایش اندیشه‌ای نوین و بومی جلوگیری می‌کند. این وضع سبب گردیده که فلسفه نه به مثابه نیرویی حیاتی، زنده و مولد که در تکثر زمان و مکان جاری باشد، بلکه به عنوان امری تاریخی، انتزاعی و مسکوت درآمده و در معبر توقفی معرفتی محبوس شود.
در پرتو تأملات هانا آرنت که فلسفه را نه صرفاً به مثابه تأمل نظری بلکه به عنوان عملی هستی‌شناسانه و سیاسی، عملی مستمر در فرآیند زندگی جمعی و تحول تاریخی می‌نگرد، آشکار می‌گردد که فلسفه تنها زمانی قابلیت دگرگونی بنیادین در جامعه را دارد که در تعامل داینامیک و مولد با زمینه‌های اجتماعی-فرهنگی حاضر باشد. اما در بستر جامعه هزاره، فلاسفه معاصر هنوز موفق به تثبیت چنین دیالکتیکی نشده‌اند و در دام برداشت‌های خطی، جزم‌اندیشانه و فاقد انعطاف‌پذیری از فلسفه اسیر مانده‌اند، برداشتی که بیش از آنکه امکان‌آفرین باشد، بازدارنده و محدودکننده است، و فلسفه را به دستگاهی صرفاً بازتابنده و نه سازنده‌ی واقعیت بدل کرده است.
بنابراین، بحران تولید فلسفی بومی در جامعه هزاره نه صرفاً نقصی در کمیت آثار بلکه بحران کیفیت معرفتی و فرآیند زایش خرد انتقادی است؛ بحرانی که بیانگر ناتوانی در احراز پیوند ارگانیک میان فلسفه و تجربه زیستی است و در نتیجه مانع تحقق آن پویایی و تجدید حیات فلسفی می‌گردد که برای عبور از شرایط انجماد معرفتی ضرورت دارد.

همچنین بخوانید: یک افغانستان همدل در کنار جبهه مقاومت از غزه تا لبنان

نوشته های مرتبط :