زبان تاجیکان؛ فارسی امروزی از کجا می آید؟

دسته: تحلیل
نویسنده: کیان نیا
1403/07/01
9:42 ق.ظ
بازدید: 97

پایگاه خبری تحلیلی روایت : زبان مهمترین عامل پیوند دهنده انسانهاست یا بقول رییس جمهور تاجیکستان زبان ملت هستی ملت، و فارسی که کهنترین زبان زنده دنیاست در کنار اینکه پیوند دهنده است گذشته درخشان تاریخی اش نیز هویداست. فارسی در سیر تاریخی خود چندین نام و گویش را پشت سر گذاشته است، پارسی میانه، پارسی باستان، اوستایی، دری گویشها و شاخه های مشهورتر این زبان اند که امروز ازهر کدام به عنوان زبان مشخصی یادمیگردد، دانشمندان تاکید دارند که پارسی اوستایی زبان مردمی در شرق ایرانشهر و خوارزم و خراسان قدیم بوده است، دکتر پرویز ناتل خانلری دانشمند معروف زبان شناسی در کتاب تاریخ زبان فارسی در این مورد میگوید: «در متن اصلی اوستا نام میهن اصلی این نژاد (نژادی که به زبان اوستایی تکلم میکردند) به لفظ “اَریَنَ وَاِجَ ” ذکر شده و گروهی از محققان این کشور را با ولایت خوارزم که نام آن نیز در همان کتاب آمده است یکی میدانند مرزهای ارین واج در اوستا مشخص نیست اما از روی بعضی نکات که در نوشته های یونانیان درباره خوارزم پیش از دودمان هخامنشی ذکر شده ذکر شده احتمال میرود که این کشور ایرانی شرقی در آن زمان شامل ولایت های مرو و هرات نیز بوده است.» این سخن نشانگر آن است که زبان اوستایی که نخستین شاخه نوشتاری از زبانهای پارسی است در خوارزم و خراسان به آن سخن میزده اند.

در نخستین قرن هجری این زبان در وزن شعر
بر زبان مردمی در بلخ و سغد آغاز یافت
-طباطبایی
در نخست لازم میدانم سخنی از محمد شکوری بخارایی را اینجا نقل کنم:
«فارسی دری از زبانهای خود ویژه ی ایرانی بوده از قدیم در میهن ایرانیان شرقی در سرزمین اجداد تاجیکان در خراسان و ماوراءالنهر ریشه های عمیق تاریخی داشته، در برابر زبانهای باستانی سغدی، خوارزمی، باختری و غیره عمل میکرد و در حدود آنها با سرعت گسترشمی یافت.»
زبان مهمترین عامل پیوند دهنده انسانهاست یا بقول رییس جمهور تاجیکستان زبان ملت هستی ملت، و فارسی که کهنترین زبان زنده دنیاست در کنار اینکه پیوند دهنده است گذشته درخشان تاریخی اش نیز هویداست. فارسی در سیر تاریخی خود چندین نام و گویش را پشت سر گذاشته است، پارسی میانه، پارسی باستان، اوستایی، دری گویشها و شاخه های مشهورتر این زبان اند که امروز ازهر کدام به عنوان زبان مشخصی یادمیگردد، دانشمندان تاکید دارند که پارسی اوستایی زبان مردمی در شرق ایرانشهر و خوارزم و خراسان قدیم بوده است، دکتر پرویز ناتل خانلری دانشمند معروف زبان شناسی در کتاب تاریخ زبان فارسی در این مورد میگوید: «در متن اصلی اوستا نام میهن اصلی این نژاد (نژادی که به زبان اوستایی تکلم میکردند) به لفظ “اَریَنَ وَاِجَ ” ذکر شده و گروهی از محققان این کشور را با ولایت خوارزم که نام آن نیز در همان کتاب آمده است یکی میدانند مرزهای ارین واج در اوستا مشخص نیست اما از روی بعضی نکات که در نوشته های یونانیان درباره خوارزم پیش از دودمان هخامنشی ذکر شده ذکر شده احتمال میرود که این کشور ایرانی شرقی در آن زمان شامل ولایت های مرو و هرات نیز بوده است.» این سخن نشانگر آن است که زبان اوستایی که نخستین شاخه نوشتاری از زبانهای پارسی است در خوارزم و خراسان به آن سخن میزده اند.
اما زبانهای پهلوی و دری ایرانشهر اشکانی و ساسانی را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم میکردند، زبان دری در قسمت شرقی یعنی خراسان با مرکزیت بلخ (و از سوی اجداد تاجیکان ) و پهلوی در قسمت غربی و ایران امروزی مورد تکلم قرار میگرفته اند، کهن ترین گزارشی که در این باب داریم سخن ابن مقفع است و آن را ابن ندیم در الفهرست آورده است «عبدالله ابن مقفع میگوید زبانهای فارسی عبارتند از فهلوی و دری و فارسی و خوزی و سریانی. فهلوی منسوب است به فهله و آن زبان پنج شهر است و آن اصفهان و ری و همدان و ماه نهاوند و آذربایجان است و اما دری زبان شهرهای مداین بوده و درباریان به آن سخن میگویند و منسوب به درگاه پادشاهی است و از میان زبانهای مردم خراسان و خاور، زبان مردم بلخ در آن بیشتر بود…» در این باب البته اکثر دانشمندان حوزه زبان شناسی سخن رانده اند و زبانی را که امروزدر همه این حوزه تمدنی به آن سخن زده میشود زبانی دانسته اند که در شرق و در خراسان به آن سخن گفته میشد. محمد حسین ابن خلف تبریزی در برهان قاطع حرف دال در قسمت زبان دری چنین نوشته است : «گویند لغت ساکنان چند شهر بوده است که آن بلخ و بخارا و بدخشان و مرو و هرات است و طایفه ی بر آنند که مردمان درگاه کیان بدان متکلم میشده اند و منسوب به درّه را نیز گویند همچو کبک دری و این به اعتبار خوشخوانی هم میتواند بوده باشد زیراکه بهترین لغات فارسی زبان دری است.»
و این دو نقل قول به ما دوچیز را میفهماند
۱-اینکه زبان دربار ساسانی در مداین و زبان خراسان با مرکزیت بلخ یکی بوده است.
۲- شاید آن را از آنجهت آن را دری میخوانده اند که زبان ویژه درباریان ساسانی بوده است که حرف زدن درباریان را از مردم عادی متمایز میکرده است.
این بحث را ملک الشعرای بهار در کتاب معروف «سبک شناسی؛ تاریخ تطور نثر پارسی» جلد اول قسمت زبانهای ایرانی به بحث گرفته است و روی اختلافات عده ای که این زبان را زبان قسمت غربی شاهنشاهی ساسانی نیزدانسته اند نیز نقطه پایان نهاده است.
در صفحه ۲۱ این کتاب چنین اشاره میکند: « دلیل قویتری که بر اثبات قول ابن مقفع و صاحبان فرهنگ فارسی داریم انتشار زبان دری است بار اول از جانب مشرق و نیمروز. چه میدانیم که زبان عامه مردم مغرب ایران پهلوی بوده و غالب کتب دینی و ادبی و علمی که در آن حدود نوشته شده است بزبان پهلوی بوده است شعرهای هم که در مملکت جبال و همدان و آذربایجان و طبرستان و مغرب ایران گفته میشد تا مدتی به زبان پهلوی یا طبری یا سایر زبانهای محلی بود لیکن قدیمیترین اشعار فارسی که در خراسان و سیستان از طرف حنظله بادغیسی و محمد بن وصیف سکزی و بسام کرد خارجی و غیر هم گفته شد به زبان فصیح دری بود و سرود کرکوی بنا بر روایت تاریخ سیستان ( که خواه آن را ساخته پیش از اسلام و خواه ساخته اوایل یل بعد از اسلام بدانیم برای مقصود ما تفاوتی ندارد) هم بزبان دری است نه به زبان پهلوی»به همین ترتیب تا اواخر قرن پنجم و قرن ششم هیچ شاعر دری زبان غیر خراسانی نداریم و تا همین عصر از حنظله بادغیسی شروع تا سنایی غزنوی همه شاعران زبان فارسی دری خراسانی اند. البته در این میان از قرن سوم به بعد که مناطق ایران امروزی اکثرا در تصرف شاهان خراسان بوده است زبان دری کم کم در همه ایران غربی نیز منتشر میشود.
سامانیان زبان دری را زبان رسمی ممکلت خویش اعلان مینمایند و حکومت های بعدی در خراسان هم که اکثر کردار شان ریشه در پایه حکومت داری سامانی است از این سنتش نیز پیروی کرده و زبان فارسی دری را به عوض زبان عربی یا ترکی با وجود ترک بودن خودشان گسترش داده اند، شاهنامه فردوسی به دربار ترکان غزنوی تقدیم میشود و شاعری چون عنصری بلخی با همه ظرافت بازی در شعر فارسی استاذالشعرای دربار غزنوی است و فرخی سیستانی و عسجدی هروی نیز به همان ترتیب در این دربار شعر میسرایند و تقدیم میکنند و سلجوقیان نیز چون غزنویان به فارسی دری و شعرای بزرگ آن مجال رشد میدهند… در قرن ششم است که تازه شاعرانی در نواحی عراق عجم و جبال و آذربایجان نیز پدیدار میشوند که بدون شک نام آوران بزرگ این زبان میگردند که میتوان به قطران، جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی و خاقانی شروانی و نظامی گنجوی به عنوان مشهور ترین نمونه های آن اشاره کرد.
اگر کسی اعتراض کند که دلیل آنهمه رشد زبان فارسی دری در خراسان و وجود شاعران مطرح و بنام در شعر فارسی در آن دیار دور بودنش در مقر خلافت عربی است و مناطق جبال و همدان و آذربایجان و طبرستان کنار مقر خلافت بوده اند و به علت همین نزدیکی بوده است که زبان فارسی دری مجال رشد در این دیار و ظهور شاعران بزرگ را نداده است و خلافت بر این مناطق تسلط محکم داشته است؛ پاسخ این اعتراض را نیز ملک الشعرای بهار در صفحه ۲۳ کتاب مذکور چنین داده است: « این اعتراض وارد نیست، چه اولا خراسان و سیستان نیز در زیر نفوذ مرکز خلافت تا دیری رنگ عربی به خود گرفته بود و ادبای آن سامان در سرودن شعر و تالیف کتاب به زبان عربی دست کم از مردم سایر شهرستانهای غربی و مرکزی و شمالی نداشتند و با مراجعه به «یتیمة الدهر» ثعالبی و «دمیةالقصر» باخرزی، و منشأت ابوبکر خوارزمی و بدیع الزمان همدانی و سایر ارباب براعت و اصحاب فضل، این معنی مبرهن میشود و شکی نیست که توجه سامانیان و بعضی از صفاریان و غزنویان به شعر عربی کمتر از توجه آل بویه و صاحب ابن عباد و شمس المعالی نبوده است، به عوض این در دربار عضد الدوله و قابوس و صاحب نیز شاعران ایرانی مانند علی پیروزه و مستمرد و بندار رازی و غضایری و منصور منطقی وجود داشته اند، معذالک میبینیم که شعر و نثر دری بالطبیعه در خراسان به ظهور آمده و با اندک توجهی از طرف ملوک اطراف شعرا و دبیران به گفتن شعر و پرداختن کتب به زبان دری اقبال کرده اند و در همان حال یک بیت شعر و یک رساله به این زبان در مغرب و شمال و جنوب غربی در قرن چهارم بوجود نیامده است؛ اگر هم شعر یا کتابی دیده شده و یا ذکر آن رفته است به زبان پهلوی یا طبری است. مگردر اواخر عهد سامانیان و آغاز دولت غزنویان و سلاجقه به تدریج به سبب فتوحات آن سلاطین در ری و جبال و گرگان و اصفهان و آمیختن فضلای شرق و غرب با یکدیگر و انتشار اشعار و کتب تاریخی و ادبی خراسان در سایر شهرستانهای ایران و سیر دواوین شعر از خراسان به سایر نقاط ایران زبان دری زبان علمی و ادبی ایران شناخته شد.»
در مهمترین کتب و اوراقی که از روزگار قبل از اسلام نیز باقیمانده است چون اوراق تورفان و آثار دیگر مانوی باز ثابت میشود که زبان دری زبان خراسان و مشرق بوده است و فقط در دربار ساسانی آنهم چنانکه گفته شد به جهت تفاوتش با زبان عمومی مردم اطراف پایتخت ساسانی مورد استفاده قرار میگرفت.
در این باب بزرگان ادبی امروزی نیز بگونه وسیع بر این نظریه اند که دری زبان مشرق با مرکزیت بلخ بوده است استاد ذبیح الله صفا در کتاب تاریخ ادبیات ایران میگوید: «هم چنانکه میدانیم در پایان این عهد است که زبان دری یعنی لهجه مشرق ایران به عنوان یک لهجه ادبی مستقل در می آید و تا روزگار ما به عنوان زبان رسمی ادبی و سیاسی ایران باقی ماند.»
و دانشمند بی همتای عرصه زبانشناسی دکتر پرویز ناتل خانلری نیز در کتاب سه جلدی «تاریخ زبان فارسی» و همچنین در کتاب «زبانشناسی و زبان فارسی» به این موضوع که زبان فارسی امروزی زبان مشرق با مرکزیت بلخ است اشاره دارد برای نمونه از صفحه ۷۰ کتاب «زبانشناسی و زبان فارسی» این متن را عینا نقل میکنیم: «زبان دری در اواخر دوره ساسانی زبان رسمی دربار بوده و اصل آن از مشرق ایران یعنی ناحیه خراسان قدیم آمده است، به این سبب است که چون نخستین سلسله های مستقل ایرانی بعد از اسلام در خراسان بوجود آمد شاعران و نویسندگان دربار ایشان این زبان را در آثار خود بکار بردند.زبان دری همین زبان رسمی و ادبی ایران است که از قرن سوم تا امروز با مختصر تغییراتی بکار میرود.»
پژوهشگر تاجیکستانی دکتر قیام الدین ستاری: «وطن اصلی فارسی دری، شرق ایران ماوراءالنهر و خراسان است و این زبان سپس به دیگر موضع ها گسترش یافته است»
دکتر شفیعی کدکنی نیز در مقاله ی با عنوان کهن ترین نمونه شعر فارسی نوشته است: «زبان دری زبان تازه ی نیست بلکه پیشینه یی کهن دارد که در عرض زبان پهلوی است» در ادامه میگوید: «در مشرق و دربار شاهان به آن سخن میگفتند.»
دانشمندان دیگری چون صدر الدین عینی، عبدالغنی میرزایف، باباجان غفورف، علامه قزوینی، دکتر زرین کوب، دکتر کامیار و دیگران نیز باور دارند که فارسی دری نخست در خراسان با مرکزیت بلخ و مناطقی چون سمرقند و بخارا و هرات و تخار یعنی سرزمین های تاجیکان پدید آمده است و سپس به دیگر مناطق گسترش یافته است.
نویسندگانی نیز در جاهایی اذعان کرده اند که زبان دری مخصوص دربار مداين بود و با سقوط مداین به دست اعراب کتابخانه دربار بوسیله یزدگرد به خراسان منتقل گشت چنانکه خودش نیز همانجا کشته شد و مردم آنجا زبان دری را با مطالعه کتابها آموختند که البته این برداشت ساده لوحانه است. زیرا مردمی که با فشار عربی به آنان آموختانده میشد تا قرن ششم هجری نیز عربی نیاموخته بودند چنانکه امام غزالی که کتاب خود کیمیای سعادت را در سالهای نخست قرن ششم نوشته است میگوید من این کتاب را برای فهم مردم عادی به فارسی دری نوشته ام و اگر کسی پایه علمی دارد میتواند برای فهم بیشتر به احیاء علوم الدین که به عربی است مراجعه کند. این سخن امام نشان میدهد که مردم عربی نمیدانسته اند و زبانی که پنج قرن زبان علمی شرق و غرب سرزمین های اسلامی بود هنوز نتوانسته بود جایگزین زبان عامه شود چگونه ممکن بود که از طریق یک کتابخانه که صاحبش هم کشته شده است بشود مردم چندین ناحیه را زبان آموخت، و دوما کتابخانه ساسانی اکثر آثارش به زبان پهلوی بوده است، و از او میشد پهلوی آموخت و نه دری. و سوما نویسندگانی چون دکتر زرین کوب باورمند اند که کتابخانه ساسانی بدست اعراب آتش زده شد. بنابر این چنین استدلالی نادرست است.
باید اشاره نمود که خراسان قدیم شامل تخارستان و پارت قدیم از کوه های پامیر شروع تا گرگان در ایران امروزی را دربر میگرفته است و شهرهای بلخ و بخارا بیش از دیگر شهرها و مناطق در آن اهمیت داشته اند چنانکه نویسندگان عربی در قرون اولیه همواره از بلخ به عنوان مرکز خراسان نام برده اند
در اینجا لازم است یک نکته را یادآوری نمایم اینکه برخلاف آنچه ادعا میشود زبان رسمی ایرانشهر با حمله اعراب از بین نرفت و فردوسی آن را زنده کرد به موجب این اسناد اشتباه است زیرا زبان پهلوی که زبان رسمی و ادبی ایرانشهر بود کاملا از بین رفت و زبانی که امروز باقی است زبان خراسان است و زبان اجداد تاجیکان که البته آن را نیز قبل از فردوسی سامانیان و بزرگانی چون رودکی رشد داده و احیا کرده بودند و شاهنامه و فردوسی نقش مهمی در این میان دارند اما نه همه نقش را دیگرانی چون بیهقی نیز دست کمی از او نداشته اند.
تا اینجا در آثار بزرگان حوزه زبان زبانشناسی و در کتب تاریخ دریافتیم که زبان فارسی امروزی زبان اجداد تاجیکان بوده است که بوسیله فرمانروایی سامانیان تاجیک تبار و غزنویان و سلجوقیان ترک که به این زبان سخن میزده اند در سراسر جغرافیای امروزی اش منتشر گشت و زبان فارسی دری که روزگاری از دهلی تا استانبول زبان رسمی و علمی بوده است و امروز در همه ممالک فارسی زبان به آن سخن زده میشود زبانِ نخستینِ تاجیکان در خراسان بوده است.