در دفاع از مولوی؛ نگاهی به کتاب نقش مولانا در بیداری اسلامی

دسته: تحلیل
نویسنده: بی‌نظیر مهرور
1403/11/09
10:49 ق.ظ
بازدید: 43

پایگاه خبری تحلیلی روایت : مولانا جلال‌الدین محمد بلخی شاعر، عارف، بیدارگر قرن هفتم میلادی و به قول علامه اقبال لاهوری مؤلف نغمه‌‌‌ای‌الهی و سرود روحانی (مثنوی معنوی) است. مثنوی مولوی بر افکار و ادبیات جهان اسلام اثر ماندگار و عمیقی داشته است. زادگاه مولانا همواره میان افغانستان و ایران مورد مناقشه بوده‌است. هم‌چنان اندیشه‌های او از سوی ظاهرگرایان مورد انتقاد قرار گرفته است. مولانا به تاریخ ششم ربیع الاول سال ۶۰۴ هجری در شهر بلخ زاده شده است. پدر مولانا، سلطان العلما مشهور به بهاء ولد است. مولوی بنا به وصیت پدرش بعد از مرگ وی به امر به معروف و نهی از منکر پرداخت و برای تکمیل تحصیلات خود به شام سفر کرد. با سفر به لبنان و حلب با عارفان و صوفیان بزرگی دیدار و معرفت حاصل کرد و به تزکیه نفس و کسب فضایل و معارف پرداخت.

مولانا جلال‌الدین محمد بلخی شاعر، عارف، بیدارگر قرن هفتم میلادی و به قول علامه اقبال لاهوری مؤلف نغمه‌‌‌ای‌الهی و سرود روحانی (مثنوی معنوی) است. مثنوی مولوی بر افکار و ادبیات جهان اسلام اثر ماندگار و عمیقی داشته است. زادگاه مولانا همواره میان افغانستان و ایران مورد مناقشه بوده‌است. هم‌چنان اندیشه‌های او از سوی ظاهرگرایان مورد انتقاد قرار گرفته است. مولانا به تاریخ ششم ربیع الاول سال ۶۰۴ هجری در شهر بلخ زاده شده است. پدر مولانا، سلطان العلما مشهور به بهاء ولد است. مولوی بنا به وصیت پدرش بعد از مرگ وی به امر به معروف و نهی از منکر پرداخت و برای تکمیل تحصیلات خود به شام سفر کرد. با سفر به لبنان و حلب با عارفان و صوفیان بزرگی دیدار و معرفت حاصل کرد و به تزکیه نفس و کسب فضایل و معارف پرداخت.
بعد از بازگشت به قونیه و روم به تدریس فقه و علوم دیگر دینی مشغول شد. در همین زمان مولانا با شمس تبریزی دیدار نمود. این دیدار بر شخصیت مولانا تأثیر عجیبی گذاشت و صفحه جدیدی در زندگانی‌اش باز نمود. سر انجام مولانا در سال ۶۷۲ ه- ق در سن ۶۸ سالگی داعی حق را لبیک گفت. مهم‌‌ترین آثار بجا مانده از وی مثنوی معنوی است.

مسأله وحدت الوجود، علاقمندی شدید وی به شمس و کاربرد برخی واژه‌های هزل در اشعار وی از جمله انتقاد‌های شدید ظاهرگرایان بر شخصیت وی می‌باشد ‌که حتا به ‌تکفیر وی نیز انجامیده است.

نقش مولانا در بیداری اسلامی و پاسخ به چند اعتراض کتابی‌ست که اخیراً توسط عبدالمتین هاشمی در ۱۰۸ صفحه تألیف شده‌است. او در اسن کتاب و به همین اعتراضات پاسخ داده‌است.
در آغاز این کتاب مؤلف از شخصیت‌های که در مورد محتوای کتاب نظریات خود را ارائه کردند و در اصلاح آن همکاری نموده‌‌اند، سپاس‌گزاری می‌کند و این بخش کتاب تحت عنوان سپاس‌نامه می‌باشد. در چکیده این کتاب مؤلف بر اساس اعتراف دانشمندان محقق و اسلام شناسان ، مولانا جلال‌الدین بلخی را از جمله بیدار‌گران قرن هفتم و فردی می‌داند که بر افکار و اندیشه‌های شاعر چیره دست و شهیر جهان اسلام علامه اقبال لاهوری اثر ماندگار و عمیقی داشته‌ است. او اعتراضات بعضی افراد بر شخصیت مولانا را ناشی از برداشت‌های ناقص، کوتاه اندیشی و عدم آگاهی درست می‌داند.
در بخش کلید واژگان هم مسائلی را ذکر کرده‌است که قرار است محتوای کتاب روی آن بچرخد.
مانند: مولانا، بیداری، اقبال لاهوری، شمس، هزلیات، قرآن‌کریم، سماع و وجد، وحدت الوجود و وحدت الشهودی.
در مقدمهٔ کتاب مهم‌ترین مسأله‌ی را که نویسنده ذکر می‌کند، نقش عارفان در احیای دین و بیداری مسلمانان است. او می‌گوید: «در قرن بیست و یکم که مادی‌گرایی بر همه‌چیز چیره شد، هر چه به تجملات مقایسه می‌شود؛ سخن مولانا و نقش آن‌ در احیای عرفان اسلامی و بیداری امت را می‌توان با مطالعه حوادث و رویدادهای آن به خوبی درک کرد.
برای تعدادی ظاهر گراها، سخن مولانا یک موضوع پیش‌پا افتاده و بدون ارزش پنداشته می‌شود؛ چون انسان‌های در این قرن زیست دارند، تمام معنویت را به طاق نسيان سپرده‌اند. چه رسد، به این‌که مردانی، که قول خدا را تفسیر و بیان کرده‌اند و به آن باورمند باشند؛ بلکه خدا ناباوراند. تعدادی با آن‌که اسلام، را برای خود منحیث یک ابزار برای منافع خود استفاده می‌دارند؛ اما در سوی دیگر تعدادی اند که باورمند به ذات یکتا حق سبحانه و تعالی و رسالت پیامبر علیه السلام هستند، ولی در بحث‌های میان تهی و لاثواب گیر افتاده‌اند که جز هدر دادن وقت چیز دیگری در پی ندارد. از جمله این روز‌ها بحث‌های خیلی داغ بر سر شخصیت مولانا می‌باشد که اکثراً این بحث‌ها غیر علمی و فاقد معیار‌های دانشگاهی اند.»
نویسنده در اعتراض به آنانی‌که همواره شخصیت مولانا را مورد هجوم قرار می‌دهند، می‌نویسد: «در تعجبم که در تائید مولانا بزرگانی؛ چون ابوالحسن ندووی، شبلی نعمانی، عنایت‌الله ابلاغ و اشرف تهناوی و…. دیگران کتاب‌های نوشته‌اند، اما کسانی‌ او را نقد خصمانه می‌کنند که قادر به نوشتن یک رساله‌ی کوچک، چه رسد که حتا یک سطر بدون اشتباه باشد، نیستند. ولی نقد خصمانه علیه مولانا، حافظ، بیدل و دیگر شعرای فارسی زبان دارند‌. گرچند؛ این موضوع در یک مرحله‌ی تاریخی ناشی از تعصب عرب به ادبیات فارسی است‌ که‌ در کشورهای ما نیز سرایت کرده و امروز هم از جای دیگر منشأ می‌گیرد. ورنه در اشعار شعرای عرب به کثرت دیده می‌شود که به کارهای خلاف اخلاقی و فکری دعوت می‌کنند، اما نقدی بر آن‌ها نیست.»

همچنین بخوانید: تبصره‌ی بر کتاب تاریخ بی‌خردی

نویسنده در این بخش کتاب بعد از معرفی کوتاه و مختصری مولانا جلال‌الدین محمد بلخی به بیان معنی بیداری اسلامی می‌پردازد. او می‌گوید: «بیداری اسلامی، در ادبیات معاصر در جهان اسلام، یعنی تحولات فکری اجتماعی در قرن اخیر جوامع مسلمانان در پرتو وفاداری به مبانی دینی اسلامی، عامل اصلی بیداری اسلامی مواجهه‌ی مسلمانان با فرهنگ و تمدن جدید غربی و پی‌بردن آنان به عمق عقب مانده‌گی خود در برخی شئون در برابر غرب است. در واقع این پدیده واکنش دینی اندیشه‌مندان جوامع مسلمان در برخورد با فرهنگ و تمدن غربی است.»
«نقش عرفان اسلامی در جامعه» عنوان قشنگ فصل دیگر کتاب است که به بیان نقش عرفان در جامعه می‌پردازد‌.
«نقش عرفان اسلامی در احیای اخلاق جامعه بشری نقش کوچک و کمی نبوده و نیست. شما در مورد حملات مغول‌ها بخوانید، بعد توجه کنید که در آن جهت حفظ و نگهداشتن میراث اسلامی نقش مولانای بزرگ چه بود که دانشمند شهیر و تاریخ‌نگار و محقق علامه ابوالحسن ندوی – رحمة الله علیه- در جلد نخست کتاب تاریخ اسلام و دعوت به آن پرداخته و مفصل بیان داشته‌ است. او یک جلد کتاب خود را به کارنامه و فعالیت اصلاحی امام ربانی -رحمه الله علیه- اختصاص داده که در آن نقش آن عارف بزرگ و مجدد عصر را به صورت مفصل بیان کرده‌است. هیچ عصری از عصور را نمی‌توان یافت که در آن نقش سازنده این طائفه نبوده‌ باشد. شخصیت و نام مولانا هم‌ردیفِ نام؛ امام ابوحنیفه، امام مالک، امام شافعی و امام احمد -رحمه الله علیهم- اجمعین ثبت تاریخ است.
برجستگی شخصیت مولانا به حدی است که هیچ انسان صاحب انصاف از آن منکر نیست، بلکه به آن معترف اند و در کتاب‌ها مرقوم است‌.
اما موضوع بیداری اسلامی و نقش مولانا در آن یکی از موضوعات بزرگ و مهم می‌باشد که کم‌تر به آن پرداخته شده‌است. کسانی‌که از بزرگی و اثر گذاشتن شخصیت مولانا در تمدن و بیداری اسلامی انکار می‌‌دارند؛ مصداق این شعر خود مولانا هستند.
نیست خفا شک عدوی آفتاب
او عدوی خویش آمد در حجاب
تابش خورشید او را می‌کُشَد
رنج او خورشید هرگز کیِ کُشَد
دشمن آن باشد که از او آید عذاب
مانع آید لعل را از آفتاب
بدون شک که مثنوی در مقابله با مکتب‌های ، از روز نخست تدوین خود تا امروز گپ فصل‌الخطاب را می‌گوید که جانب مقابل را مجال فلسفه‌گویی و سفسطه‌خوانی نمی‌دهد و قلب خواننده را معنویت می‌بخشد.
کتاب مثنوی در نوع خود یکی از کتاب‌های تفسیر تطبیقی قرآن‌کریم می‌باشد که با مثال‌ها، تمثیل‌ها و لطایف حکمت‌آمیز که در این کتاب آورده شده مصداق عینی آیات قرآن‌کریم است. خواننده با مطالعه آن روح‌اش صیقل و قلبش نرم می‌گردد.
اثر‌ گذاری مولانا در اندیشه علامه اقبال، عنوان بعدی این کتاب است.
نویسنده نوشته است: «اقبال از مولوی آموخته است که جوامع بشری جز با عشق، فعال و پویا نمی‌شود. این همان عشقی است که اقبال در کتاب بازسازی اندیشهٔ دینی آن‌را «راه حیاتی» می‌نامد؛ طریقی که به تصاحب و تسخیر عالم می‌انجامد و در قرآن به «ایمان» تعبیر شده است.»
فصل بعدی کتاب مربوط به پاسخ اعتراضات علیه مولانا است.
اولین اعتراضی که به آن پاسخ ارائه شده‌است؛ استفاده اشعار مولانا علیه دین می‌باشد. در این بخش هم‌چنان به این سخن اشاره می‌کند:«که ابواب مثنوی مولانا بر اساس ابواب فقهی ترتیب شده‌است.» و باورمندی مولانا را به کفر و ایمان و یکسان نبودن انسان‌ها از اشعار وی به اثبات می‌رساند.
اعتراض دوم «هزل و هزلیات در مثنوی» است. نویسنده می‌‌گوید: «کاربرد هزل برای تفهیم عوام مؤثر است و اکثرا عارفان و حکیمان به کار بردن هزل را برای بیان و اظهار مسائل و موضوعات جدی و مهم دانسته‌اند.»
مثنوی معنوی مولوی
هست قرآن در زبانِ پهلوی
اعتراض سوم مربوط همین بیت شعر می‌شود و پاسخ آن در این بخش نیز ارائه شده‌است.
علاقه شمس به مولانا و سماع و وجد اعتراضات دیگری‌اند که نویسنده در این بخش کتاب به آن‌ها پاسخ داده‌است.
طولانی‌ترین بخش کتاب هم همین بخش است.
پاسخ به اعتراض رقص سماع آخرین بخش محتوای اصلی این کتاب‌ می‌باشد. بخش‌های دیگر هم شامل نتیجه‌گیری، پیشنهادات و فهرست منابع می‌‌شود‌.