در برنامه «کافه پرسش» پایگاه خبری تحلیلی روایت، سید آقا حسین فاضل سانچارکی، معین پیشین وزارت اطلاعات و فرهنگ، و کلیم‌الله همسخن، فعال سیاسی، به واکاوی عوامل فروپاشی نظام‌ها در افغانستان پرداختند. آنان مداخلات خارجی، فساد گسترده، بی‌اعتمادی مردم، تبعیض، تقلب، قوم گرایی و ضعف روایت‌سازی را از عوامل سقوط جمهوریت برشمردند.
عوامل مشترک در سقوط نظام‌ها در افغانستان در دهه های گذشته
آقای سانچارکی یکی از عوامل سقوط رژیم ها را مداخلات خارجی ها عنوان کرده و با اشاره به تاریخچه به این مداخلات در افغانستان گفت: «از سال ۱۷۴۷ تاکنون، این جغرافیا همواره شاهد دخالت‌های بیرونی بوده است.» او همچنین جنگ‌های داخلی، قدرت‌طلبی، قوم‌گرایی و تعصب را از عوامل مهم فروپاشی نظام‌ها دانست.
وی به انتخابات‌های ریاست جمهوری در دو دهه پسین اشاره کرده و گفت که در تمام ادوار انتخابات کرزی و اشرف غنی بدون پیروزی در انتخابات اما تحمیل شدند. وی به دوره جمهوریت اشاره کرد و گفت: در دور دوم، دکتر عبدالله به دلیل تقلب کنار رفت و کرزی با ۴۸ درصد رأی رئیس‌جمهور شد؛ رقمی که در جهان بی‌سابقه بود. به گفته وی در دور دیگر انتخابات نیز اشرف غنی با تقلب و کمتر از یک میلیون رأی به قدرت رسید. به گفته او در کشوری با جمعیت ۳۵ میلیونی، چنین مشروعیتی بی‌معناست.
سانچارکی از تعصب در انتصابات که یکی از دیگر از عوامل سقوط جمهوریت بود یاد کرد و گفت: صدها جنرال تحصیل‌کرده خانه‌نشین شدند، در حالی که افراد بی‌تجربه و حتی زنان و دختران جوان بدون سابقه نظامی به کار نظامی گماشته شدند. ولسوال‌های مردمی برکنار شدند و افراد نامناسب جایگزین شدند که منجر به سقوط مناطق شد.
او همچنین به فساد گسترده در بدنه نظام اشاره کرد و گفت که علاوه بر فسادی که فاروق وردک با ایجاد مکاتب خیالی به وجود آورد؛ در ارتش نیز عساکر خیالی وجود داشتند. به گفته وی با وجود کمک ۴ میلیارد دالری سالانه آمریکا، اما سربازان نان برای خوردن نداشتند.
سانچارکی خاطره‌ای از دوران انتخابات یاد کرد و گفت که با گذر از شهر پلخمری در آنجا مهمات توسط مسئولان پوسته‌ها به طالبان فروخته می‌شد.
وی به پرورش گروه های تروریستی در دانشگاه ها اشاره کرد و گفت در این مراکز بویژه در دانشکده های شرعیات داعش تربیت می‌شد. وی به نقل قولی از سخنگوی شورای امنیت که سابقه عضویت طالبان را داشت اشاره کرد که گفته بود اعضای داعش در غزنی فارغ‌التحصیلان شرعیات دانشگاه کابل هستند.
آقای سنچارکی همچنین افزود: حکومت جمهوریت فاقد روایت بود، در حالی که طالبان بر اساس ایدئولوژی خود روایت خلق کردند.
نقش اقتصاد در فروپاشی
سانچارکی با انتقاد از سیاست‌های اقتصادی جمهوریت که در سقوط جمهوریت به گفته وی نقش داشت، تصریح کرد: هیچ پالیسی مشخصی در بخش اقتصادی وجود نداشت. زراعت نابود شد و حتی آرد و گندم که باید زمینه تولیدات داخلی تقویت می شد از خارج وارد می‌شد. مالداری نادیده گرفته شد و بانک‌داری به فساد کشیده شد. تجارت در کنترل مافیا بود.
او از ابتکارات شهید کاظمی در حوزه تجارت یاد کرد که بند چابهار به گفته او از جمله ابتکارات شهید کاظمی بود، اما پس از او وزرای بعدی هیچ کاری در این زمینه ها نکردند.
نقش سیاسیون و مردم در سقوط جمهوریت
سانچارکی با اشاره به نقش کشورهای در تحمیل و روی کار آوردن کرزی و اشرف غنی تأکید کرد؛ غربی‌ها از کرزی و اشرف غنی حمایت کردند و آن‌ها را تحمیل کردند. نوارهای صوتی از امرخیل و خلیلی نشان می‌دهد که نتیجه انتخابات از پیش تعیین شده بود. این تحمیل مردم را به پروسه های مردمی بی باور کرد.
او افزود: رهبران سیاسی نیز برای گرفتن صندلی کنار این افراد (کرزی و احمدزی) رفتند. به گفته وی در انتخابات دوم ریاست جمهوری، جز استاد ربانی، همه کنار کرزی ایستادند. در دوره سوم نیز برخی که مدعی رهبری احزاب بزرگ بودند اما در قامت یک منصب مشاوریت در کنار غنی قرار گرفتند.
در پاسخ به این‌که چرا مردم ایستادگی نکردند، سانچارکی گفت: جامعه ما سنتی است هنوز به اهمیت رأی باور ندارد. مردم با پول و جنس ناچیز رأی خود را فروختند. به گفته او نقش نخبگان در توسعه فرهنگ و آگاهی بسیار مهم است.
همسخن: سقوط جمهوریت اجتناب‌ناپذیر بود
کلیم‌الله همسخن نیز در این نشست گفت؛ فروپاشی نظام‌ها باید در دو سطح داخلی و بین‌المللی بررسی شود. به گفته او جمهوریت هیچ‌گاه نظامی مردمی نبود و مثل رژیم‌های دیگر دست‌نشانده بود و باید سقوط می کرد.
او با تاکید بر تعصب و قوم گرایی و تبعیض که در دوران جمهوریت وجود داشت، افزود: «در دوره غنی، فساد گسترده بود و هیچ شایسته‌سالاری وجود نداشت. برای گرفتن یک مأموریت، باید وابسته به رهبران یا سفارت‌خانه‌ها می‌بودید.»
او از تبعیض در انتصابات یاد کرد و گفت: افراد خنثی از اقوام دیگر یا پشتون‌های فارسی‌زبان در همین دوره اشرف غنی انتخاب و انتصاب می‌شدند، در حالی که جوانان مستعد هیچ جایگاهی در نظام نداشتند.
همسخن از نقش آمریکا در سقوط جمهوریت و روی کار آمدن طالبان گفت: سفارت‌خانه‌های غربی پیش از سقوط کابل اعلام کردند که چه تعداد ویزا برای کسانی‌که از افغانستان خارج می شوند و با این کشورها همکاری دارند، صادر می‌کنند. به گفته او در سقوط جمهوریت امریکا و کشورهای غربی نقش برجسته را داشتند و به نوعی می شود گفت که این کشورها تعیین کردند که جمهوریت ۲۰ سال باشد و بعدش طالبان بیاید.
وی در ادامه تاکید کرد که طالبان نیز نباید خوشحال باشند، چون این رژیم نیز ظالم و ستمگر است و قطعاً زمانی مانند جمهوریت سقوط خواهد کرد.
