آیا افغانستان دوباره به میدان تقابل روسیه و امریکا بدل خواهد شد؟

دسته: تحلیل
نویسنده: شهرام خراسانی
1404/07/01
9:07 ق.ظ
بازدید: 12

پایگاه خبری تحلیلی روایت : سخنان اخیر یک مقام روسی در واکنش به اظهارات دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور امریکا، مبنی بر بازپس‌گیری پایگاه هوایی بگرام، بار دیگر نگاه‌ها را به افغانستان و موقعیت استراتژیک آن جلب کرده است. مقام روسی گفته است بعید است که امریکا توانایی و یا اراده‌ی بازگشت مستقیم به بگرام را داشته باشد. این واکنش نه‌تنها یک پاسخ سیاسی ساده، بلکه حامل پیام‌های عمیق‌تر در زمینه‌ی رقابت‌های ژئوپولیتیکی است. پرسش کلیدی این است که آیا افغانستان، پس از دو دهه حضور امریکا و سپس خروج آن، می‌تواند دوباره به میدان تقابل قدرت‌های بزرگ، به‌ویژه روسیه و امریکا، بدل شود یا خیر.

سخنان اخیر یک مقام روسی در واکنش به اظهارات دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور امریکا، مبنی بر بازپس‌گیری پایگاه هوایی بگرام، بار دیگر نگاه‌ها را به افغانستان و موقعیت استراتژیک آن جلب کرده است. مقام روسی گفته است بعید است که امریکا توانایی و یا اراده‌ی بازگشت مستقیم به بگرام را داشته باشد. این واکنش نه‌تنها یک پاسخ سیاسی ساده، بلکه حامل پیام‌های عمیق‌تر در زمینه‌ی رقابت‌های ژئوپولیتیکی است. پرسش کلیدی این است که آیا افغانستان، پس از دو دهه حضور امریکا و سپس خروج آن، می‌تواند دوباره به میدان تقابل قدرت‌های بزرگ، به‌ویژه روسیه و امریکا، بدل شود یا خیر.

افغانستان؛ گره ژئوپولیتیکی

افغانستان در طول تاریخ معاصر به‌عنوان یک چهارراه استراتژیک میان آسیای میانه، خاورمیانه و جنوب آسیا شناخته می‌شود. در قرن نوزدهم، رقابت «بازی بزرگ» میان امپراتوری بریتانیا و روسیه تزاری در همین جغرافیا شکل گرفت. در نیمه دوم قرن بیستم نیز افغانستان صحنه‌ی مستقیم جنگ سرد شد؛ نخست با کودتای کمونیستی و سپس اشغال شوروی در ۱۹۷۹، و پس از آن با حمایت امریکا از مجاهدین افغانستان. این پیشینه تاریخی نشان می‌دهد که افغانستان بارها به میدان زورآزمایی قدرت‌های جهانی تبدیل شده است و احتمال تکرار آن منتفی نیست.

پایگاه هوایی بگرام، به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز نظامی امریکا در افغانستان، نماد حضور و تسلط واشنگتن بر این کشور بود. خروج امریکا در ۲۰۲۱ و تخلیه ناگهانی بگرام نشان داد که واشنگتن دیگر تمایلی به حضور مستقیم پرهزینه در افغانستان ندارد. اما تحولات جدید جهانی، به‌ویژه جنگ اوکراین، رقابت امریکا و چین، و نزدیکی روسیه با طالبان، ممکن است محاسبات امریکا را تغییر دهد. اگر امریکا بار دیگر احساس کند که حضور در افغانستان می‌تواند همزمان منافعش را در مقابله با چین و روسیه تأمین کند، بازگشت آن ولو در قالب محدود و غیرمستقیم، محتمل خواهد بود.

همچنین بخوانید: تلاش ناکام طالبان؛ روسیه گفت سران بریکس با حضور طالبان در این نشست مخالف اند

روسیه از زمان بازگشت طالبان به قدرت، سیاست محتاطانه اما فعال در قبال افغانستان را دنبال کرده است. مسکو میزبان نشست‌های سیاسی متعدد درباره افغانستان بوده و به‌نوعی طالبان را به رسمیت شناخته، هرچند هنوز رسماً این کار را نکرده است. نگرانی اصلی روسیه گسترش ناامنی از افغانستان به آسیای میانه و در نهایت به مرزهای جنوبی خود است. بازگشت امریکا به افغانستان، به‌ویژه از طریق بگرام، برای روسیه به معنای احیای تهدید مستقیم در “حیات خلوت”ش خواهد بود. از همین رو واکنش مقام روسی را می‌توان هشداری تعبیر کرد که مسکو چنین سناریویی را برنمی‌تابد.

نقش چین، پاکستان و دیگر بازیگران

چین با پروژه‌های اقتصادی کلان خود در منطقه، از جمله «کمربند و راه»، علاقه‌مند است که افغانستان به ثبات برسد و در عین حال مانع حضور امریکا در حاشیه‌های خود شود. پاکستان نیز که همواره در تحولات افغانستان نقش محوری داشته، در وضعیت کنونی از یک سو به‌دنبال مدیریت روابط با طالبان است و از سوی دیگر نگران نفوذ هند و امریکا در کابل باقی مانده. در کنار این‌ها، ایران، ترکیه و کشورهای آسیای میانه نیز منافع مستقیم در آینده افغانستان دارند. حضور دوباره امریکا، خواه از مسیر بگرام یا مسیرهای دیگر، می‌تواند این رقابت‌ها را پیچیده‌تر سازد.

به نظر می‌رسد شرایط امروز با دوران جنگ سرد تفاوت‌های مهمی دارد. نخست، امریکا پس از ۲۰ سال حضور پرهزینه در افغانستان، با فشار افکار عمومی داخلی برای پرهیز از جنگ‌های طولانی مواجه است. دوم، روسیه به‌شدت درگیر جنگ اوکراین است و توان و منابع محدودی برای باز کردن جبهه‌های جدید دارد. سوم، طالبان برخلاف دهه‌ی ۸۰ میلادی، اکنون خود را به‌عنوان حاکم افغانستان معرفی کرده و در پی کسب مشروعیت بین‌المللی است؛ در نتیجه، پذیرش حضور مستقیم امریکا در خاک افغانستان از سوی آنان بعید به نظر می‌رسد.

همچنین بخوانید: طوفان شدید در ننگرهار ۲۵ زخمی بر جای گذاشت

با این حال، افغانستان به‌عنوان یک نقطه استراتژیک همچنان جذابیت دارد. واشنگتن ممکن است از مسیرهای غیرمستقیم، مانند توافق با پاکستان، استفاده از خاک آسیای میانه، یا همکاری‌های اطلاعاتی، دوباره نقش‌آفرینی کند. مسکو نیز تلاش خواهد کرد با ابزارهای دیپلماتیک و امنیتی مانع این نفوذ شود. به بیان دیگر، احتمال بازگشت افغانستان به صحنه‌ی رقابت روسیه و امریکا وجود دارد، اما این رقابت بیش از آنکه به شکل جنگ نیابتی آشکار باشد، در قالب فشارهای سیاسی، اطلاعاتی و اقتصادی جلوه خواهد کرد.

سخن آخر

افغانستان بار دیگر در آستانه تبدیل شدن به محور توجه قدرت‌های جهانی است. سخنان مقام روسی درباره بعید بودن بازگشت امریکا به بگرام، بیشتر بیانگر هراس مسکو از تکرار گذشته است تا ارزیابی قطعی از آینده.

امریکا ممکن است به‌طور مستقیم به افغانستان برنگردد، اما بی‌تردید این کشور را در محاسبات استراتژیک خود در رقابت با روسیه و چین لحاظ خواهد کرد. بنابراین، افغانستان بیش از آنکه به میدان جنگ مستقیم میان روسیه و امریکا بدل شود، به عرصه‌ی رقابت‌های پنهان و چندلایه‌ی ژئوپولیتیکی تبدیل خواهد شد.

نوشته های مرتبط :