اسلام تاجیکان؛ عرفان و میانه‌روی هزارساله در برابر افراطیت بنیادگرایی

دسته: تحلیل, عقیده
نویسنده: کیان نیا
1403/10/27
6:53 ب.ظ
بازدید: 64

پایگاه خبری تحلیلی روایت : تا یکی دوقرن مفاهیمی از زرتشتی و بخشی از عقاید مانوی و حتی باورهای مزدکی نیز پیچیده و درهم میان مردمان مسلمان خراسان قابل رویت بود و تا آنکه سلطه شدید بنی امیه از یکسو و رویکار آمدن نسل های جدید از سوی دیگر این مسأله را کمرنگ ساخت و اسلام خشکی که از سوی بنی امیه در جهان اسلام و بر پایه فهم و برداشت آنان و بویژه برپایه منافع آنان، برایش فقه درست میشد و حدیث جعل میکردند و خود گاهی به تشریع می‌پرداختند و از این دین به عنوان ابزاری برای زر اندوزی فراوان و بی حد و حصر قبایل عرب بهره می‌جستند در همه مناطق اسلامی و بویژه در خراسان که شاداب ترین و مرغوب ترین ملک اسلامی بود با شدیدترین صورت خود به اجرا در می‌آمد.

با گسترش دین اسلام در خراسان یکی دوقرن گذشت تا همه اهالی خراسان به این دین مشرف شوند و در برخی مناطق صعب العبور همانند غور تا قرن پنجم هجری مردمش مسلمان نشده بودند و گویا اکثریت آنان به چند دین مختلف منجمله بودایی باورمند بودند، و پس لشکرکشی سلطان محمود غزنوی به غور مردم آن به اسلام گرویدند.
تا یکی دوقرن مفاهیمی از زرتشتی و بخشی از عقاید مانوی و حتی باورهای مزدکی نیز پیچیده و درهم میان مردمان مسلمان خراسان قابل رویت بود و تا آنکه سلطه شدید بنی امیه از یکسو و رویکار آمدن نسل های جدید از سوی دیگر این مسأله را کمرنگ ساخت و اسلام خشکی که از سوی بنی امیه در جهان اسلام و بر پایه فهم و برداشت آنان و بویژه برپایه منافع آنان، برایش فقه درست میشد و حدیث جعل میکردند و خود گاهی به تشریع می‌پرداختند و از این دین به عنوان ابزاری برای زر اندوزی فراوان و بی حد و حصر قبایل عرب بهره می‌جستند در همه مناطق اسلامی و بویژه در خراسان که شاداب ترین و مرغوب ترین ملک اسلامی بود با شدیدترین صورت خود به اجرا در می‌آمد.
در این زمینه خراسانیان جدا از آنکه عملکرد فقهی خوبی از خود نشان دادند و با شخصیت های مهمی چون امام ابوحنیفه و امام بخاری عنان این مسأله را در دست گرفتند، در سوی دیگر در میانه‌ی مردم خراسان آن اسلام خشک و عجم ستیزانه فقها و قبایل عرب کم کم جایش را به نوعی دیگر از اسلام که عبارت بود از زهد و ترک دنیا و تقویت معنویات، میداد.
در این موقعیت البته فقط خراسان شامل این نوع دگرگونی نشده بود که همه عالم اسلامی بویژه شرق فرات، در آن غرق شده بودند.
در این زمانه شخصیت های بزرگی چون معروف کرخی و سهل تستری و… ظهور کردند که همه بجای خود اند اما یک شاهزاده بلخی دگرگونی عظیمی در این مسأله به میان آورد همان که اورا گاهی پیشوا و بنیانگذار عرفان اسلامی نیز میشمارند و ما داستان های جوانمردی و زهد او را در همه جا شنیده ایم و او عبارت از ابراهیم ادهم است.
ابراهیم ادهم خانه و ثروت و دارایی خود را به ناگاه ترک میکند و عنان بسوی بغداد و سپس مکه و سپس میدان‌های رزم می‌کشاند و به خود زحمات فراوانی روا میدارد و تا جایی که گاهی غذایی برای خوردن و یا لباس و کفشی برای پوشیدن نیز ندارد، اینکه او چرا چنین کرد در هاله ای از افسانه های غیرقابل باور مذکور در کتب صوفیه پنهان مانده است، پس از این آدم عیار پیشه، خراسان به مهد تصوف بدل می‌شود و عارفان بیشماری در سراسر این خطه بزرگ از بلخ تا بخارا و از هرات تا فرغانه و مرو در مسیر عرفان می افتند.
عرفان نخستین در واقع همان چیزی است که صوفیان بعدی از آن به عنوان زهد یاد میکنند و چه بسا که آن را با دیدن از همزمان های خود بد میشمارند.
عرفان کم کم به شخصیت های بزرگی چون حلاج و بایزید و جنید می رسد، بایزید بسطامی و جنید بغدادی در واقع دو خوانش متفاوت از اسلام و عرفان اسلامی را پیشکش میدارند، چنانکه عرفان اسلامی را در نهایت با همه شاخه های آن میتوان به دو قسمت عرفان خراسان و عراق و یا عرفان بایزید و جنید تقسیم نمود.
در عرفان عراق شخص عارف باید به شیوه‌ی باشد که سهل تستری قبل از آن بصورت خلاصه بیان میکرد، عارف از مردم بیزار است و فقط خدای را باید بجوید، عارف باید همیشه توبه گذار باشد و عذر بخواهد. در عرفان عراق اصولاً زندگی جایگاهی ندارد و به چشم حقارت نسبت به آن دیده می‌شود، این عرفان به افراطیت بیش از حد و نخواستنی ای بدل میشود که در نهایت رنگ می‌بازد.
اما در خراسان بایزید بسطامی زندگی می آموزد، بایزید روزی برای سفر حج با مقداری سرمایه بیرون میشود و در راه به فقیری می‌رسد و بجای اینکه این پول را صرف سفر حج کند آن را به فقیر میسپارد و برمیگردد، بایزید چون جنید و عارفان بغداد گوشه گیر نیست، زمینهای فراوان کشاورزی دارد و خانه ای که همواره صحبت او و یارانش از آن بلند است، گاهی حتی با خدا نیز به گفتگو و مجادله می‌پردازد، و شرط و شروط تعیین میکند.
پس از بایزید دو چهره بزرگ دیگر جانشینان او در خراسان میشوند یکی در مهنه از توابع دشت خاوران در ترکمنستان امروزی بنام ابوسعید ابوالخیر و دیگری ابولحسن خرقانی در نزدیکی بایزید.
این بار عرفان به رشد و تکامل خود نزدیک میشود ابوسعید ابوالخیر موسیقی میشنود و رقص میکند، محافل خوشی بر پای میدارد و مردم را نیز بجای ترسانیدن از خدا بشارت میدهد، فقها هم با آنکه با او به مجادله بر می‌خیزند نمی‌توانند در برابر او دوام آورند و تسلیم سخنان او میشوند، رقص و سماع را وارد عرفان میسازد و خراسانیان را از قصه های خشک فقها به سوی میدان بشاش و با طراوت عرفان خود میخواند، او شهره تمام شهرهای خراسان است و مورد اقتدای مردم عام این سرزمین پهناور.

همچنین بخوانید: اندر باب هویت؛ فرمانروایی غوریان تاجیک تبار

در عرفان خراسان انسان نقش محوری دارد و بجایی می‌رسد که حتی جزیی از خدا میشود، انسان بودن به تنهایی کفایت میکند، به قول ابوالحسن خرقانی که هرکه در بارگاه خداوند به جان می ارزد در خانه ابوالحسن به نان می ارزد، به این دلیل که این انسان را خداوند آفریده حتما حضورش در دنیا حکمتی دارد و نباید به عنوان های مختلف از قبیل دین و نژاد و جنسیت مورد تعرض قرار بگیرد و باید انسان بودنش معیاری برای جایگاه و اعتبارش باشد و نه چیز دیگر.
بعد از بوسعید دیگر تعداد عرفای خراسان بیشمار اند، گروه های متعددی در این زمینه پدید می آیند که هرکدام شیوه چندان متفاوتی ندارند البته در این میان میتوان به حکیمیان و سیاریان و حتی مواردی در میان کرامیان نیز اشاره نمود، خواجه عبدالله انصاری و شیخ جام نیز بزرگ ترین عارفان خراسان شمرده می‌شوند و پیشوایان مردم در این سرزمین کهن، در همین زمانها امام محمد غزالی و برادرش احمد ظهور میکنند، امام غزالی با نوشتن کتاب کیمیای سعادت با آنکه خودش متشرع است و فقیه، علاقه خود را نسبت به تصوف نشان میدهد.
این سَیلی که در این یکی دوقرن پس از بایزید خراسان را فرا می‌گیرد به همین بسنده نمیکند که عارفانی پدید بیایند و بندگان خدا را به سوی میدان خویشتن رهنمون شوند، بلکه کار را بجایی میرساند که هیچ فقیهی در خراسان وجود ندارد مگر آنکه در کنار فقاهت دستی نیز در عرفان دارد و علاقه ای وافر بدان.
این مسأله در واقع درخت افراطیون را در خراسان خشک میکند، زندگی با مردم در اولویت است البته بدون اینکه عملکرد شخصی فردی به فردی دیگر مربوط باشد.
بایزید روز جمعه‌ای به سوی نماز می‌رفت و از بارش فراوان باران زمین پر گل و لای گشته بود، کنار دیوار همسایه خود که اتفاقا زرتشتی نیز بود کما مانده بود به زمین بخورد، دست خود را بر دیوار همسایه چسپانید تا دیوار نغلتد و هنگامی که به راه خویش دوباره ادامه داد به خاطرش رسید که دیوار مال همسایه اوست و او بدون اجازه بر آن دست نهاده است و باید از همسایه معذرت بخواهد میرود و در او را میکوبد و پس از گشودن در از همسایه زرتشتی معذرت خواهی میکند و علتی میشود که همسایه به دین بایزید بگراید.
این داستان و چندین داستان دیگر از بایزید در مورد برخورد او با همسایه های غیر مسلمانش درس بزرگی میدهد، زیرا در سویی افراطیت دینی به حدی در زمانه بایزید گسترش یافته بود که گاهی فردی با ویران کردن خانه یک غیر مسلمان بخود افتخار میکرد و برخورد مناسب و درست با غیر مسلمانان کسر شأن مسلمانی شمرده میشد که ادعا داشت از همه بهتر است و برتری از آنش.
عرفان خراسان که چند قرن بعد از بایزید دیگر افراطیت را بگونه کامل شکست میدهد و جایگزین فقه و فقاهت میشود در طول قرن‌ها زندگی تاجیکان را در سراسر منطقه بر میانه روی استوار میسازد، هیچکس بر دیگری برتری ندارد، عملکرد شخصی افراد به هیچ فرد دیگری مربوط نیست.
مسلمان بودن یا نبودن هیچ تاثیری بر برخورد ها نباید بگذارد و بقول شیخ ابوالحسن خرقانی، «هرکه در این سرای درآید نانش دهید و از ایمانش مپرسید.»
پس از ابوسعید از خراسان فقیهان تندرو و با فتاوای خشک و بی محتوا بسیار کم مجال ظهور می‌یابند، در حالیکه عارفان خراسان در هر زمانه‌ای تعداد شان غیر قابل شمارش است و این نشانگر اندیشه و عقیده جمعی مردم نسبت به دین اسلام و خوانش های صورت گرفته از آن است، که خود نتیجه کار را به دست میدهد و آن اینکه خراسانیان و اجداد ما در طول بیشتر از هزار سال مسلمانانی میانه روی بوده اند که با پیروی از عرفا مسیر درست زندگی را به فرزندان خود نیز آموخته اند.

همچنین بخوانید: لوی افغانستان خواهی؛ عامل دشمنی با همسایگان و بی اعتمادی ملی در داخل

عرفان خراسان را میتوان عرفان تاجیکی و در کل اسلام تاجیکی نامید، زیرا این عرفان از سوی تاجیکان و برای تاجیکان پدید آمد و توانست جایگزین خوبی بجای آنچه اسلام فقهی نامیده میشد و در واقع متشکل از عناصر پیچیده ای بود که در زمان امویان ایجاد شد و اسلام ساده و بی‌آلایش دوره خلفای راشدین را به سمت غلط سوق داد، باشد.

آنچه امروزه با جوانان ما در خراسان میرود خلاف آن اسلامی است که ما آن را عصر طلایی اسلام نامیده ایم، ملاهایی که از مدارس همریشه با دیوبند فارغ میشوند هیچ ارتباطی با اسلام خراسانی ندارند و در واقع ارتباط کمی با اسلام بی آلایش خلفای راشده و بزرگان دینی خراسان و تاجیکان دارند.

منابع:
۱- زبان شعر در نثر صوفیه، دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی
۲- جستجو در تصوف ایران، دکتر عبدالحسین زرین کوب
۳- سلطان العارفین بایزید بسطامی، محمد رفیع حقیقت
۴- نصیحة الملوک، امام محمد غزالی
۵- تاریخ ادبیات در ایران، دکتر ذبیح الله صفا، جلد اول و دوم
۶- تصوف اسلامی و رابطه انسان با خدا، نیکلسن، ترجمه شفیعی کدکنی

نوشته های مرتبط :