اخراج استادان؛ غوغای مدرسه و غربت دانشگاه در افغانستان

دسته: تحلیل
نویسنده: شفیق الله احدی
1404/02/24
10:29 ق.ظ
بازدید: 11

پایگاه خبری تحلیلی روایت : با ورود اهل مدرسه به ساختار قدرت در افغانستان، گویی دیواری میان مدرسه و دانشگاه کشیده شد. در تمامی رژیم‌هایی که با رنگ و بوی ایدئولوژی دینی به میدان آمده‌اند، یکی از شعارهای ثابت‌شان دشمنی با دانشگاه و اهل آن بوده است. در دور نخست حاکمیت طالبان، درهای مکاتب و دانشگاه‌ها بسته شد. بسیاری از استادان و دانش‌آموختگان دانشگاه یا کشته شدند یا به ناچار وطن را ترک کردند. در دور دوم نیز نخستین اقدامات طالبان، بستن درب دانشگاه‌ها به روی دختران بود. به دانش‌آموزان مکاتب توصیه شده که یونیفورم شبیه مدارس دینی بپوشند و فضای آموزش عمومی، روز‌به‌روز رنگ و بویی دینی‌تر و محدودتر به خود گرفته است. در این روزها، خبرهای ناخوشایندی از دانشگاه‌های افغانستان به گوش می‌رسد: حذف بست‌های علمی، کنار گذاشتن استادان دارای مدرک دکترا و ماستری، و جایگزینی آن‌ها با ملاهایی که تحصیلات‌شان محدود به مدارس دینی است و آشنایی چندانی با علوم معاصر ندارند. دانشگاه، به‌قول جان هنری نیومن، «نه صرفاً برای تولید دانش، بلکه برای آموزش ذهن‌های آزاد و منظم است». اما امروزه این نهاد حیاتی علمی در افغانستان، با محدودیت‌های شدید، تصفیه‌های هدف‌مند و نادیده‌گرفتن معیارهای علمی، به‌سوی تضعیف و نابودی سوق داده می‌شود. در مقابل، مدارس دینی رشد بی‌سابقه‌ای یافته‌اند؛ روندی که نه اتفاقی، بلکه نشان‌دهنده سیاست‌گذاری هدف‌مند برای تقویت یک دستگاه فکری خاص است. دشمنی مدرسه دینی با دانشگاه در افغانستان، پیشینه‌ای طولانی دارد. اما در عصر حاضر این خصومت به اوج رسیده و کینه‌ای که از نهاد دانشگاه وجود دارد، دامنگیر استادان و آموزگاران نیز شده است. طبق اطلاعات تازه، حدود ۳۰۰ استاد دانشگاه در افغانستان برکنار شده‌اند؛ برکناری‌هایی که اغلب با انگیزه‌های قومی، ایدئولوژیک و دشمنی سیستماتیک با دانشگاه صورت می‌گیرد. این یادداشت، به واکاوی علل و ریشه‌های این بحران مهم می‌پردازد؛ بحرانی که آینده آموزش عالی، تولید علم و توسعه فرهنگی در افغانستان را با تهدیدی جدی مواجه ساخته است.

با ورود اهل مدرسه به ساختار قدرت در افغانستان، گویی دیواری میان مدرسه و دانشگاه کشیده شد. در تمامی رژیم‌هایی که با رنگ و بوی ایدئولوژی دینی به میدان آمده‌اند، یکی از شعارهای ثابت‌شان دشمنی با دانشگاه و اهل آن بوده است.
در دور نخست حاکمیت طالبان، درهای مکاتب و دانشگاه‌ها بسته شد. بسیاری از استادان و دانش‌آموختگان دانشگاه یا کشته شدند یا به ناچار وطن را ترک کردند. در دور دوم نیز نخستین اقدامات طالبان، بستن درب دانشگاه‌ها به روی دختران بود. به دانش‌آموزان مکاتب توصیه شده که یونیفورم شبیه مدارس دینی بپوشند و فضای آموزش عمومی، روز‌به‌روز رنگ و بویی دینی‌تر و محدودتر به خود گرفته است.
در این روزها، خبرهای ناخوشایندی از دانشگاه‌های افغانستان به گوش می‌رسد: حذف بست‌های علمی، کنار گذاشتن استادان دارای مدرک دکترا و ماستری، و جایگزینی آن‌ها با ملاهایی که تحصیلات‌شان محدود به مدارس دینی است و آشنایی چندانی با علوم معاصر ندارند.
دانشگاه، به‌قول جان هنری نیومن، «نه صرفاً برای تولید دانش، بلکه برای آموزش ذهن‌های آزاد و منظم است». اما امروزه این نهاد حیاتی علمی در افغانستان، با محدودیت‌های شدید، تصفیه‌های هدف‌مند و نادیده‌گرفتن معیارهای علمی، به‌سوی تضعیف و نابودی سوق داده می‌شود.
در مقابل، مدارس دینی رشد بی‌سابقه‌ای یافته‌اند؛ روندی که نه اتفاقی، بلکه نشان‌دهنده سیاست‌گذاری هدف‌مند برای تقویت یک دستگاه فکری خاص است.
دشمنی مدرسه دینی با دانشگاه در افغانستان، پیشینه‌ای طولانی دارد. اما در عصر حاضر این خصومت به اوج رسیده و کینه‌ای که از نهاد دانشگاه وجود دارد، دامنگیر استادان و آموزگاران نیز شده است. طبق اطلاعات تازه، حدود ۳۰۰ استاد دانشگاه در افغانستان برکنار شده‌اند؛ برکناری‌هایی که اغلب با انگیزه‌های قومی، ایدئولوژیک و دشمنی سیستماتیک با دانشگاه صورت می‌گیرد.
این یادداشت، به واکاوی علل و ریشه‌های این بحران مهم می‌پردازد؛ بحرانی که آینده آموزش عالی، تولید علم و توسعه فرهنگی در افغانستان را با تهدیدی جدی مواجه ساخته است.

عوامل دشمنی با دانشگاه

تقابل میان مدرسه و دانشگاه در افغانستان، ریشه در عوامل متعدد و تاریخی دارد. این تقابل، تنها یک اختلاف سطحی نیست، بلکه بازتابی از برخورد دو نوع جهان‌بینی متفاوت است؛ یکی بر پایه تفسیر سنتی و بنیادگرایانه از دین، و دیگری بر اساس خرد، تفکر انتقادی و علوم مدرن. در ادامه به برخی از مهم‌ترین عوامل این دشمنی اشاره می‌شود:

۱. تعارض میان علم و تفسیر سنتی از دین

یکی از دلایل اصلی دشمنی با دانشگاه، نگاه بنیادگرایانه‌ای است که تنها بر یادگیری محض علوم دینی تأکید دارد و سایر علوم را ناروا یا حتی حرام می‌داند. در چنین دیدگاهی، تردید، پرسش، و اندیشیدن خارج از چارچوب‌های رسمی مدارس دینی، گناه شمرده می‌شود و دانشگاه به‌عنوان منبع این جریان فکری، دشمن تلقی می‌گردد.
در مقابل، دانشگاه مکان پرسش، شک، تحقیق و جست‌وجوی حقیقت است. دانشجو در این فضا به بینشی می‌رسد که عقل را بر ایمان جزم‌اندیشانه ترجیح می‌دهد. چنان‌که گفته‌اند:
«جایی که عقل شک می‌کند، ایمان جزم می‌آورد؛ و اینجا تقابل آغاز می‌شود».

۲. ترس از تضعیف سلطه فکری و اجتماعی

افلاطون گفته است:
«تحصیل واقعی، کشیدن روح به سوی نوری است که از عقل می‌تابد».
دانشگاه‌ها این نور را به کار می‌اندازند، مفاهیم مدرن، حقوق انسانی و آزادی اندیشه را به دانشجویان می‌آموزند. انسان دانشگاه‌دیده شورش می‌کند، تابو می‌شکند، و در برابر سلطه‌ی مطلق می‌ایستد. این روحیه، درست در نقطه‌ی مقابل بنیادگرایی، جزم‌اندیشی و سلطه‌طلبی قرار دارد. از این‌رو، دانشگاه تهدیدی برای کسانی است که مشروعیت خود را از جهل عمومی می‌گیرند.

۳. بی‌اعتمادی به علم مدرن و علوم انسانی

در نگاه سنتی مدارس دینی، علوم مدرن معادل «غربی شدن» تلقی می‌شوند. در این بینش، دانشگاه متهم است که دین و عقیده دانشجو را از او می‌گیرد؛ فلسفه و جامعه‌شناسی را خطرناک می‌دانند و گمان دارند این رشته‌ها جامعه را از راه به در می‌کنند. تاریخ افغانستان سرشار از این نوع بدبینی به دانشگاه است و ریشه‌ی بخش عمده‌ای از دشمنی مدارس با دانشگاه به همین ذهنیت و بی اعتمادی به علوم انسانی برمی‌گردد.

۴. نقش زنان و آموزش دختران

خطابه‌ی یکی از خطیبان نماز جمعه در افغانستان را می‌شنیدم که می گفت؛«زن که دانشگاه برود چشم‌سفید می‌شود، حقوق بشر را می‌فهمد و باسواد می‌شود. نگذارید چنین شود، چون اگر این اتفاق بیفتد، زنان به رقبای سیاسی شما تبدیل می‌شوند و مشارکت سیاسی می‌خواهند».
این خطابه، نمونه‌ای از نگاه مدرسه به زن است. در این دیدگاه، جای زن در خانه است، نه در دانشگاه. در حالی‌که دانشگاه زن را با حقوق و مسئولیت‌هایش آشنا می‌کند و او را به کنش‌گری اجتماعی و سیاسی سوق می‌دهد. از این‌رو، آموزش دختران یکی از خطوط جدایی اصلی میان دیدگاه مدارس دینی و دانشگاه است.

۵. دانشگاه به‌عنوان نماد دولت مدرن

دولت‌های مدرن بر مبنای رأی مردم و حقوق شهروندی شکل می‌گیرند، در حالی‌که نگاهی که از دل مدارس دینی بیرون می‌آید، بر مبنای اطاعت بی‌چون‌وچرا و نظام ارباب–رعیتی استوار است. در این دیدگاه، اطاعت از رهبر دینی واجب است و مخالفت، معادل طغیان و گناه.
دانشگاه اما مفاهیم دولت مدرن، حاکمیت قانون، حقوق بشر و مشارکت سیاسی را آموزش می‌دهد. از این‌رو، دشمنی با دانشگاه، تلاشی است برای محدود کردن مفاهیمی که با مدل حکومت‌داری سنتی در تضاد است.

۶. تجربه تاریخی و جنگ ایدئولوژیک

دانشگاه‌های افغانستان همواره مرکز فعالیت‌های روشنفکری و مقاومت فکری بوده‌اند. در دوران حکومت کمونیستی (دهه‌های ۱۳۵۰ و ۶۰)، دانشگاه‌ها به پایگاه جریان‌های چپ‌گرا و عدالت‌طلب تبدیل شدند. این سابقه باعث شد که بسیاری از روحانیون و بنیادگرایان، دانشگاه را با اندیشه‌های «ضددینی» پیوند دهند. این بدبینی همچنان در میان جریان‌های سنت‌گرا و افراطی زنده است و به دشمنی سیستماتیک با دانشگاه دامن زده است.

نتیجه‌گیری

آنچه امروز علیه دانشگاه در افغانستان جریان دارد، ریشه‌ای عمیق و تاریخی در تقابل میان نظام حاکم بر مدارس دینی و نهاد دانشگاه دارد. این تقابل، برخاسته از تفاوت در نوع بینش، جهان‌بینی و طرز تفکر این دو نهاد اجتماعی است. تا زمانی‌ که آشتی واقعی میان مدرسه و دانشگاه صورت نگیرد، این دشمنی همچنان ادامه خواهد یافت.
در عصری که دانشگاه‌ها مسبب تحولات بزرگ صنعتی، اجتماعی و فرهنگی در جهان‌اند، افغانستان در تاریکی ناشی از تعطیلی و محدودیت دانشگاه‌ها گرفتار مانده است. جامعه باید نسبت به آنچه در حال رخ دادن است آگاه شود و در برابر نیرویی که علم و دانش را مردود می‌شمارد و بر بنیادگرایی، انزواطلبی و خصومت با دانایی پافشاری دارد، ایستادگی کند.
دانشگاه‌ها که امروز مهد تحولات و پیشرفت‌های انسانی‌اند، باید در افغانستان فعال باشند و بیش‌ترین توجه و سرمایه‌گذاری فکری و ساختاری به آن‌ها صورت گیرد. در غیر این‌ صورت، سکوت در برابر چنین وضعیتی، نه‌ تنها خیانت به اهل دانشگاه، بلکه فاجعه‌ای برای آینده‌ کشور خواهد بود

نوشته های مرتبط :