از بن تا فروپاشی ۱۴۰۰؛ آیا پایه‌های نظام از ابتدا متزلزل بود؟

دسته: تحلیل
نویسنده: شفیق‌الله احدی
1404/09/15
9:43 ق.ظ
بازدید: 3

پایگاه خبری تحلیلی روایت : دیروز سالروز توافقنامه بن بود. توافقنامه‌ی که اما و اگرهای زیادی دارد و اتهامات فراوانی بر آن وارد است. برخی‌ها باور دارند پایه های نظام جمهوریت از همین نشست و توافق سست و لرزان نهاده شد و برخی‌ها این توافق نامه را فرصتی بی پیشینه برای افغانستان عنوان می کنند. در این میان اما فروپاشی نظام برآمده از توافق بن همه پیش فرض‌ها را ناقص کرده است. با این وجود آنچه مهم است اینست که، فروپاشی نظام جمهوری افغانستان در ۱۵ اوت ۲۰۲۱ رویدادی نبود که یک‌شبه اتفاق افتاده باشد؛ بلکه محصول زنجیره‌ای از تصمیم‌ها، ساختارهای متناقض، توافق‌های بیرونی و ضعف‌های درونی بود که از همان روزهای نخست پس از نشست بن بنیان آن را لرزان ساخت. پرسش اساسی این است که آیا نظام سیاسی که پس از سال ۲۰۰۱ در افغانستان شکل گرفت، از ریشه متزلزل بود؟ برای پاسخ به این سؤال، باید سه محور کلیدی را بررسی کرد: نقايص بنیادین توافق بن، نادیده گرفتن طالبان در معادله قدرت، و پیامدهای توافق‌نامه دوحه که ضربه نهایی را وارد کرد.

دیروز سالروز توافقنامه بن بود. توافقنامه‌ی که اما و اگرهای زیادی دارد و اتهامات فراوانی بر آن وارد است. برخی‌ها باور دارند پایه های نظام جمهوریت از همین نشست و توافق سست و لرزان نهاده شد و برخی‌ها این توافق نامه را فرصتی بی پیشینه برای افغانستان عنوان می کنند. در این میان اما فروپاشی نظام برآمده از توافق بن همه پیش فرض‌ها را ناقص کرده است. با این وجود آنچه مهم است اینست که، فروپاشی نظام جمهوری افغانستان در ۱۵ اوت ۲۰۲۱ رویدادی نبود که یک‌شبه اتفاق افتاده باشد؛ بلکه محصول زنجیره‌ای از تصمیم‌ها، ساختارهای متناقض، توافق‌های بیرونی و ضعف‌های درونی بود که از همان روزهای نخست پس از نشست بن بنیان آن را لرزان ساخت. پرسش اساسی این است که آیا نظام سیاسی که پس از سال ۲۰۰۱ در افغانستان شکل گرفت، از ریشه متزلزل بود؟ برای پاسخ به این سؤال، باید سه محور کلیدی را بررسی کرد: نقايص بنیادین توافق بن، نادیده گرفتن طالبان در معادله قدرت، و پیامدهای توافق‌نامه دوحه که ضربه نهایی را وارد کرد.

۱. بن؛ آغاز یک ساختار سیاسی ناقص

نشست بن در سال ۲۰۰۱، با وجود آنکه مهم‌ترین چارچوب برای گذار افغانستان از رژیم طالبان به سوی یک ساختار سیاسی جدید بود، اما در ذات خود محدودیت‌های بزرگی داشت. این توافق با عجله، تحت فشار زمان و در سایه قدرت‌های خارجی شکل گرفت. بسیاری از گروه‌ها در آن حضور نداشتند و تناسب واقعی نیروهای سیاسی و اجتماعی در آن لحاظ نشد. بن، پایه‌ای بود که روی آن یک نظام نسبتاً دموکراتیک بنا شد، اما این پایه متوازن، بومی و جامع نبود.

نظام به‌جای آنکه بر یک اجماع ملی و مشارکت گسترده شکل بگیرد، بیشتر بر محور ائتلاف شمال، تکنوکرات‌های بازگشته از غرب و حمایت نظامی ایالات متحده استوار شد. این توازن ناپایدار باعث شد که پایه‌های سیاسی از ابتدا شکننده باشند؛ به‌گونه‌ای که هر تغییر در سیاست خارجی یا وضعیت امنیتی می‌توانست کل ساختار را تهدید کند. در واقع، بن بیشتر یک توافق اضطراری بود، نه یک نقشه‌راه بلندمدت برای ملت‌سازی.

۲. نادیده گرفتن طالبان؛ اشتباه استراتژیک دوران پسابن

یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌های نظم پسابن، بی‌توجهی به نقش طالبان در آینده سیاسی افغانستان بود. تصور غالب این بود که طالبان با شکست نظامی از صحنه حذف شده‌اند و نیازی نیست به آنان همچون یک نیروی سیاسی مشروع نگاه شود. این اشتباه راهبردی سبب شد طالبان در دهه‌های بعدی خود را بازسازی کنند، منابع مالی و نظامی پیدا کنند و با استفاده از شکاف‌های قومی، فساد اداری و نارضایتی‌های عمومی دوباره در بخش‌های وسیع کشور نفوذ بیابند.

طالبان نه تنها نادیده گرفته شدند، بلکه قربانی‌سازی و حذف کامل آنان از فرآیند سیاسی به نوعی آنان را به اپوزیسیون مسلح دائمی تبدیل کرد. نظام جمهوری افغانستان در ظاهر با تمرکز بر توسعه، انتخابات و دولت‌سازی، از یک واقعیت مهم غافل ماند: طالبان هنوز به‌عنوان یک بازیگر قدرت وجود دارند، نفوذ اجتماعی عمیقی دارند و بدون حل ریشه‌ای مسئله، امنیت پایدار به دست نخواهد آمد. هرچند این غفلت عامدانه بود و افرادی در سطح بالا برای احیای دوباره طالبان تلاش و زمینه را از درون حکومت فراهم کردند. در این خصوص انگشت اتهام مردم افغانستان به دو رییس جمهور پییشین؛ حامد کرزی و حلقه‌ی آن و اشرف غنی و حلقه‌ی آن همواره نشانه رفته است.

این غفلت عامدانه و حمایت پنهانی موجب شد که طالبان، به‌جای مشارکت در نظام سیاسی، جنگ را بهترین راه برای بازگشت بدانند. نتیجه این روند، جنگ فرسایشی دو دهه‌ای بود که توان و اراده دولت را تحلیل برد.

۳. توافق‌نامه دوحه؛ ضربه نهایی بر پیکر نظام جمهوری

با وجود مشکلات ساختاری، نظام جمهوری افغانستان هنوز ایستاده بود؛ تا زمانی که توافق‌نامه دوحه در سال ۲۰۲۰ امضا شد. این توافق که میان آمریکا و طالبان صورت گرفت ــ بدون حضور دولت افغانستان ــ عملاً مشروعیت سیاسی، اخلاقی و تاکتیکی نظام را تضعیف کرد و طالبان را به‌عنوان یک قدرت رسمی به رسمیت شناخت.

پیامدهای توافق‌نامه دوحه بسیار گسترده بود:

دولت افغانستان از مذاکرات حذف شد و به‌شدت بی‌اعتبار گردید.
طالبان روحیه گرفتند و خود را پیروز جنگ دانستند.
نیروهای امنیتی بی‌انگیزه و سردرگم شدند؛ زیرا می‌دیدند که حامی اصلی‌شان با دشمن‌شان به توافق رسیده است.
آمریکا جدول زمانی خروج را اعلام کرد که به طالبان اجازه داد استراتژی تسخیر گام‌به‌گام ولایت‌ها را طرح‌ریزی کنند.
شکاف‌های داخلی حکومت، از جمله اختلافات سیاسی و فساد، با سرعت بیشتری آشکار شد.

در واقع، دوحه همان ضربه‌ای بود که ساختمان لرزان برآمده از بن را فرو ریخت.

نتیجه‌گیری؛ آیا سقوط حتمی بود؟

با نگاه به این مسیر ۲۰ساله، سقوط نظام جمهوری افغانستان نتیجه یک ترکیب پیچیده از عوامل ساختاری و سیاسی بود. بن، پایه‌ها را ضعیف گذاشت؛ نادیده گرفتن طالبان باعث شد یک تهدید بزرگ پنهان زیر خاکستر بماند؛ و دوحه سرانجام همان آتش پنهان را شعله‌ور ساخت.

اگر در سال ۲۰۰۱ ساختاری جامع‌تر ایجاد می‌شد، اگر طالبان در همان ابتدا به یک روند سیاسی فراگیر جذب می‌شدند، و اگر توافق‌نامه دوحه بدون مشارکت دولت افغانستان امضا نمی‌شد، شاید سرنوشت کشور به گونه‌ای دیگر رقم می‌خورد. اما واقعیت این است که نظام فروپاشید، زیرا از ابتدا بر پایه‌ای بنا شد که توان تحمل این حجم از بحران، فشار خارجی و چالش‌های داخلی را نداشت.

نوشته های مرتبط :