کدام قوم در افغانستان قوم‌گرا تر است؟

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیا ضیایی
1404/01/26
8:37 ق.ظ
بازدید: 48

پایگاه خبری تحلیلی روایت : افغانستان کشوری با تنوع قومی گسترده است که شامل تاجیک‌ها، هزاره‌ها، پشتون‌ها ازبک‌ها، سادات، ترکمن‌ها، بلوچ‌ها، نورستانی‌ها و سایر گروه‌های قومی می‌شود. این تنوع، گاه به جای آن که به عنوان یک نقطه قوت تلقی شود، به عاملی برای تفرقه و رقابت‌های ناسالم تبدیل شده است. یکی از پیامدهای این رقابت‌ها، پدیده قوم‌گرایی است که در آن هر قوم، هویت و منافع خود را بر منافع ملی ترجیح می‌دهد. اما نکته جالب اینجاست که در افغانستان، اقوام مختلف یکدیگر را متهم به قوم‌گرایی می‌کنند، در حالی که خود نیز ممکن است در دام این اندیشه گرفتار باشند.

افغانستان کشوری با تنوع قومی گسترده است که شامل تاجیک‌ها، هزاره‌ها، پشتون‌ها ازبک‌ها، سادات، ترکمن‌ها، بلوچ‌ها، نورستانی‌ها و سایر گروه‌های قومی می‌شود. این تنوع، گاه به جای آن که به عنوان یک نقطه قوت تلقی شود، به عاملی برای تفرقه و رقابت‌های ناسالم تبدیل شده است. یکی از پیامدهای این رقابت‌ها، پدیده قوم‌گرایی است که در آن هر قوم، هویت و منافع خود را بر منافع ملی ترجیح می‌دهد. اما نکته جالب اینجاست که در افغانستان، اقوام مختلف یکدیگر را متهم به قوم‌گرایی می‌کنند، در حالی که خود نیز ممکن است در دام این اندیشه گرفتار باشند.

قوم‌گرایی چیست و چگونه در افغانستان ظهور کرده است؟

قوم‌گرایی (Ethnocentrism) به معنای برتری‌جویی یک قوم خاص بر دیگران و اولویت دادن منافع قومی بر منافع ملی است. در افغانستان، این پدیده ریشه در تاریخ معاصر و ساختار قدرت دارد. پس از تشکیل دولت‌های مرکزی در افغانستان، همواره رقابت بین اقوام بر سر سهم‌خواهی از قدرت وجود داشته است.
همان طور که گفته شد، افغانستان به عنوان یک کشور کثیرالمله، دارای تنوع قومی و فرهنگی گسترده‌ای است که شامل اقوام می‌شود. این تنوع در شرایط ایده‌آل می‌تواند به عنوان یک نقطه قوت برای وحدت ملی عمل کند، اما متأسفانه در طول تاریخ افغانستان، قوم‌گرایی به یکی از بزرگترین موانع توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور تبدیل شده است.
از نظر ریشه‌های تاریخی، قوم‌گرایی در افغانستان حداقل به ۳۰۰ سال قبل باز می‌گردد. از زمان تشکیل دولت با جغرافیای تقریبی فعلی در قرن ۱۸ میلادی توسط احمدشاه درانی، هویت پشتونی به عنوان هسته مرکزی قدرت تعریف شد. این رویکرد در دوره‌های بعدی نیز ادامه یافت و منجر به حاشیه‌نشینی سایر اقوام شد. در دوران حکومت عبدالرحمان خان (۱۸۸۰-۱۹۰۱)، سیاست‌های سرکوب‌گرانه علیه تاجیک‌ها، هزاره‌ها و ازبیک‌ها به بهانه «یکسان‌سازی ملی» اجرا شد که نفرت قومی را عمیق‌تر کرد.
در دهه‌های اخیر، جنگ‌های داخلی و مداخلات خارجی نیز به تشدید قوم‌گرایی دامن زده‌اند. به عنوان مثال، در دوران جنگ‌های مجاهدین و سپس طالبان، گروه‌های مختلف بر اساس پایگاه قومی بسیج می‌شدند و این امر منجر به قطبی‌سازی بیشتر جامعه شد. حتی پس از سال ۲۰۰۱ و تشکیل نظام جدید، سیاست‌های توزیع قدرت بر اساس سهمیه‌بندی قومی مانند سیستم «توافقنامه بن» نتوانست به عدالت واقعی بینجامد، بلکه در برخی موارد به تقویت حس تبعیض و رقابت قومی انجامید.

کدام قوم در افغانستان قوم‌گراتر است؟

پرسش درباره اینکه کدام قوم در افغانستان قوم‌گراتر است، نیازمند تحلیل دقیق است. قوم‌گرایی یک پدیده چندبعدی است و نمی‌توان که یکی از اصول در آن بررسی پس زمینه های تاریخی است. سخت است که در یک جامعه به سادگی بتوان یک قوم خاص را به عنوان «قوم‌گراترین» معرفی کرد. البته چنانچه در فوق اشاره ای به تاریخ ۳۰۰ ساله گذشته افغانستان شد، این مسئله تاحدودی وضعیت افغانستان را روشن می‌کند. با این حال در کلیت امر می‌توان گفت که برخی از عوامل تاریخی و سیاسی باعث شده‌اند که برخی گروه‌ها در مقاطع مختلف، رفتارهای قوم‌گرایانه پررنگ‌تری از خود نشان دهند و برخی کم رنگ تر.

اتهام قوم‌گرایی اقوام علیه یکدیگر و مبناها

۱. پشتون‌ها و هژمونی تاریخی

به دلیل تسلط تاریخی پشتون‌ها بر ساختار سیاسی افغانستان، برخی از گروه‌های دیگر این قوم را به قوم‌گرایی متهم می‌کنند. در دوران طالبان (۱۹۹۶-۲۰۰۱ و پس از ۲۰۲۱)، سیاست‌های این گروه عمدتاً مبتنی بر تفسیر خاصی از هویت پشتونی و اسلامی بود که باعث حذف سایر اقوام از قدرت شد. با این حال، بسیاری از پشتون‌ها نیز خود را قربانی سیاست‌های قوم‌گرایانه می‌دانند و معتقدند که تمام پشتون‌ها در قدرت سهیم نبوده‌اند.
البته این‌که تمام پشتون‌ها در قدرت سهیم نبوده اند، درست؛ ولی این موضوع سلطه جابرانه پشتون ها را در ۳۰۰ سال گذشته که توام با قوم گرایی و تعصب بوده، توجیه نمی کند. اصولا بسیاری باور دارند که قوم گرایی پشتون ها و سلطه قومی آنان ریشه اصلی مشکلات افغانستان در ۳۰۰ سال گذشته تا امروز بوده است.

۲. هزاره‌ها و قوم گرایی در پوشش هویت مقاومتی

هزاره‌ها به دلیل تاریخ طولانی تبعیض و سرکوب، هویت قومی منسجم‌تری دارند. پس از سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱، این جامعه به دلیل مشارکت سیاسی بیشتر و تشکیل احزاب متمرکز بر هویت هزارگی، گاهی متهم به قوم‌گرایی شده است. بسیاری‌ها رفتار هزاره ها را که در پوشش مظلوم نمایی صورت می‌گرد، مصداق بارز قوم گرایی افراطی می دانند. به طور نمونه در بین اکثریت به اصطلاح نخبگان هزاره امروز رهبران گذشته آنان فارغ از این‌که کدام شخص در خدمت دربار بود، چه کسی در جنگ های داخلی دخیل بود، کدام فرد کمونیست بود و چه آدمی مجاهد و…
همه نزد آنان تا حد تقدیس مرتبه دارند و کوچکترین نقد را در ساحت این آدم ها که از نظر ایدولوژی کاملا متضاد هم بودند/هستند، بر نمی تابند. همچنین در ۲۰ سال دوران جمهوریت و دور اول و دوم طالبان در حالی‌که شیعیان اعم از هزاره، سادات، قزلباش، خلیلی و بیات و… به جرم شیعه بودن از سوی تروریستان قتل عام شده اند و می شوند؛ اما از آن سو شماری از هزاره‌ها تلاش دارند تا حتی قربانی سدن و سلاخی جمعی شیعیان را مصادره قومی کنند. تناقض این سخن آنجا آشکار می شود که بسیاری از هزاره ها شعار این‌ را سر می دهند که هزاره شیعه و سنی ندارد و مدعی حضور چند میلیون هزاره سنی در بدخشان و بادغیس و بغلان هستند، اما وقتی پرسیده می شود که چرا هزاره های سنی هدف حملات گروه های تروریستی نبوده و نیست و فقط شیعیان و هزاره های شیعه، جوابی وجود ندارد. با این حال البته هزاره ها این موضع را بیشتر یک پاسخ به محرومیت تاریخی می دانند تا یک ایدئولوژی قوم‌محور خصمانه.

۳. تاجیک‌ها و نقش سیاسی

نقدی که بر تاجیک‌ها در زمینه قوم گرایی وارد می کنند، در دو مرحله خلاصه می شود. یکی دوران جنگ های داخلی و دیگری هم دوران مقاومت. که البته در هر دو دوره مخالفان حاکمیت تاجیکان که در بدنه این حاکمیت نیز حضور داشت، اما علیه آن کارشکنی می کردند. تاجیکان معتقد اند که فرصت از آنان برای تامین عدالت گرفته شد. با این حال تاجیکان به عنوان گروه بزرگ قومی، در دوران مقاومت ضد طالبان و پس از ۲۰۰۱ نقش کلیدی را در ساختار قدرت داشتند. در این دوره نقد های جدی نه بر قوم گرایی تاجیکان که بر رهبرانی وجود دارد که فرصت تاریخی را از مردم افغانستان گرفت.

۴. ازبک‌ها و رهبری قومی

ازبک‌ها تحت مهمترین رهبر آنان عبدالرشید دوستم، بسیاری معتقد اند که با وجود دوری از قدرت اما گاهی سیاست‌های قوم‌محورانه را دنبال کرده‌اند. تشکیل گروه‌های نظامی بر پایه وفاداری قومی در شمال افغانستان نمونه‌ای از این گرایش است.
بسیاری حتی فراتر رفته و ازبک ها را متهم به گرایشات پان ترکیسم که سیاست آن نفی اقوام است، کرده اند. البته ازبک‌ها همان طور که گفتیم، مجالی چندانی برای خود نمایی نداشته تا ابعاد رفتار آنان واضح تر روشن شود.

پیامدهای منفی قوم‌گرایی در افغانستان

قوم‌گرایی تأثیرات مخربی بر افغانستان داشته است. اولین پیامد منفی قوم گرایی سبب جلوگیری از پروسه ملت سازی و شکل گیری یک هویت ملی فراگیر شده است. یعنی در ۳۰۰ سال گذشته با ترویج قومیت از بالا به پایین، وفاداری‌های قومی اغلب بر وفاداری به ملت غلبه کرده و این امر منجر به ضعف نهادهای دولتی شده است.
از سویی دیگر، رقابت‌های قومی یکی از عوامل اصلی جنگ‌های داخلی دهه‌های ۱۹۹۰ و خشونت‌های پس از ۲۰۰۱ بوده است. بسیاری از کشتارها و پاکسازی‌های قومی ریشه در این تنش‌ها دارد. همچنین عصبیت قومی و تلاش برای سلطه قومی سبب جلوگیری از توسعه شده است.
نکته اخیر اما؛ قوم‌گرایی در افغانستان یک پدیده پیچیده تاریخی-سیاسی است که ریشه در نابرابری‌های ساختاری دارد. در حالی که هیچ قومی به صورت ذاتی قوم‌گراتر از دیگری نیست، اما شرایط سیاسی باعث شده برخی گروه‌های قومی در مقاطعی رفتارهای قوم‌محورانه بیشتری نشان دهند. بعضی ها با سلطه قومی و بعضی با مصادره دادخواهی ها و مظلوم نمایی. با این وجود، برای ساختن آینده‌ پایدار، افغانستان نیازمند عبور از هویت‌های قومی محدود و تقویت یک ملت‌سازی مبتنی بر عدالت و مشارکت همگانی است. تنها در این صورت می‌توان امید داشت که تنوع قومی به جای تهدید، به عنوان یک فرصت برای همبستگی ملی تبدیل شود.

نوشته های مرتبط :