بیانیه‌ی فرزندان دلیل؛ ما مرعوب لقب‌ها نمی‌شویم

دسته: تحلیل
نویسنده: فرزند دلیل
1404/02/01
12:44 ب.ظ
بازدید: 41

پایگاه خبری تحلیلی روایت : چندی پیش، در محفلی، کسی برایم حکایتی از عبدالحفیظ منصور نقل کرد. می‌گفت که او این روزها با هر کسی که دیدار می‌کند، می‌گوید: «مرا دوبار داکتر صدا کنید، چون هم‌زمان در دو رشته‌ی دوکتورا تحصیل می‌کنم!» این جمله‌ی ساده، اما پرادعا، ذهنم را به خود مشغول ساخت. چرا ما این‌چنین به مدرک و عنوان وابسته‌ایم؟ نه این نخستین‌بار است که با چنین پدیده‌ای روبه‌رو شده‌ام، و نه آخرین‌بار خواهد بود. دیده‌ام که ما افغانستانی‌ها، گاهی حتی پیش از دفاع از پایان‌نامه‌ی دوکتورا، با افتخار پیشوند «داکتر» را به نام خود اضافه می‌کنیم. در فضای مجازی نیز بارها دیده‌ام که صرفاً به‌خاطر محصل بودن در مقطع دوکتورا، برخی افراد ادعای حقانیت می‌کنند. گویی تنها «در حال تحصیل بودن» در یک مقطع خاص، آن‌هم بدون دفاع از رساله، خود به‌تنهایی نشان‌دهنده‌ی برتری علمی و فکری است.

چندی پیش، در محفلی، کسی برایم حکایتی از عبدالحفیظ منصور نقل کرد. می‌گفت که او این روزها با هر کسی که دیدار می‌کند، می‌گوید: «مرا دوبار داکتر صدا کنید، چون هم‌زمان در دو رشته‌ی دوکتورا تحصیل می‌کنم!» این جمله‌ی ساده، اما پرادعا، ذهنم را به خود مشغول ساخت. چرا ما این‌چنین به مدرک و عنوان وابسته‌ایم؟
نه این نخستین‌بار است که با چنین پدیده‌ای روبه‌رو شده‌ام، و نه آخرین‌بار خواهد بود. دیده‌ام که ما افغانستانی‌ها، گاهی حتی پیش از دفاع از پایان‌نامه‌ی دوکتورا، با افتخار پیشوند «داکتر» را به نام خود اضافه می‌کنیم. در فضای مجازی نیز بارها دیده‌ام که صرفاً به‌خاطر محصل بودن در مقطع دوکتورا، برخی افراد ادعای حقانیت می‌کنند. گویی تنها «در حال تحصیل بودن» در یک مقطع خاص، آن‌هم بدون دفاع از رساله، خود به‌تنهایی نشان‌دهنده‌ی برتری علمی و فکری است.
اما این سه صحنه مرا به یاد سه سخن کلیدی انداخت که خردگرایان – از سنت اسلامی تا جهان غرب – همواره بر آن تأکید کرده‌اند. شالوده‌ی این سخنان چنین است: دلیل مهم‌تر از عنوان علمی و موقعیت اجتماعی است.

۱. سقراط و فلسفه‌ی پرسشگر

در کتاب محاکمه‌ی سقراط از افلاطون، گفت‌وگوی مشهوری میان سقراط و اتوفرون آمده است. اتوفرون تصمیم گرفته بود پدرش را به محکمه بکشاند و سقراط با شگفتی می‌پرسد: چرا؟ اتوفرون با اعتماد به نفس می‌گوید: به اتهام قتل. برای توجیه این کار، به خدایان و افسانه‌ها استناد می‌کند. اما سقراط، نه تحت تأثیر خویشاوندی و نه ادعاهای اسطوره‌ای قرار می‌گیرد. لقب و جایگاه اتوفرون را نمی‌پرسد، بلکه تنها با آرامش می‌پرسد: «آیا واقعاً باور داری که این افسانه‌ها حقیقت دارند؟»
هیلاری پاتنم این مکالمه را نماد کوچکی از آغاز سنت تفکر در غرب می‌داند؛ لحظه‌ای که انسان از باورهای مشهور فاصله می‌گیرد و تنها یک پرسش مطرح می‌کند: چرا؟

۲. فوکو و نقد نام و نشان دانشگاهی

در دنیای اندیشه، کمتر کسی مانند میشل فوکو به‌صورت آگاهانه در برابر «شهرت و لقب دانشگاهی» ایستاده است. در یکی از مصاحبه‌هایش با روزنامه‌ی لوموند، از خبرنگار خواست که نامش از پایین مصاحبه حذف شود. وقتی علت را پرسیدند، پاسخ داد:
«از آن‌جا که نمی‌دانی من کیستم، دیگر هم تمایل نخواهی داشت جست‌وجو کنی که چرا آن‌چه می‌خوانی، من گفته‌ام. بگذار فقط بگویی: این درست است یا نادرست، این را دوست دارم یا نه. همین و بس.»
فوکو با این روش نشان داد که شهرت و عنوان، نباید سپر محافظ در برابر نقد و سنجش باشند. متن را باید با خودِ آن سنجید، نه با نام گوینده‌اش.

۳. خردگرایی در سنت اسلامی

در سنت فکری ما مسلمانان نیز، اندیشمندان بزرگ همواره بر تقدم برهان بر مقام تأکید داشته‌اند. عبارتی که بارها در آثار متفکران مسلمان آمده، این است:
نحن أبناء الدلیل حیثُما مالَ نَمیل

ما فرزندان دلیل‌ایم، هرجا که دلیل رود، ما نیز بدان‌سو می‌رویم.
این آموزه، برگرفته از میراث سترگ عقل‌گرایی اسلامی است؛ از مکتب معتزله گرفته تا فلسفه‌ی مشایی، تا فقه اصولی شیعی و فقه عقلی سنی. در همه‌ی این سنت‌ها، هیچ سخنی از زبان بزرگ‌ترین علما—بدون دلیل پذیرفته نمی‌شود. این روش باید قطب‌نمای ما در مناظره، تحلیل و داوری باشد.
ما باور داریم که اعتبار هر سخن، نه در گوینده‌اش، بلکه در استواری و روشنی استدلال آن است. نه مدرک دانشگاهی، نه موقعیت اجتماعی، و نه شهرت مجازی، هیچ‌کدام نباید ما را از شنیدن، پرسیدن و سنجیدن باز دارد. پس بیایید پیش از آن‌که کسی را «داکتر»، «علامه» یا «استاد» بخوانیم، بپرسیم: آیا دلیلش درست است یا نه؟
ما فرزندان دلیل‌ایم، نه بندگان لقب.

نوشته های مرتبط :