ایمان، عقل، و امکان گفت‌وگو؛ نگاهی به نشست فلسفی دیالوس

دسته: تحلیل
نویسنده: فرشاد ذهول
1404/01/26
2:09 ب.ظ
بازدید: 32

پایگاه خبری تحلیلی روایت : مقدمه بحث بر محور تقابل ایمان و عقلانیت استوار بود؛ مسئله‌ای که از دیرباز تاکنون یکی از مسائل بنیادین تاریخ فلسفه به شمار می‌رود. اندیشه بشری از همان آغاز ظهور عقلانیت و پرسش‌گری، با ایمان مذهبی درگیر بوده است. پیش از دوران معاصر، این‌گونه پرسش‌ها عمدتاً در قالب رسالات و کتب فلسفی توسط بزرگان فلسفه مطرح می‌شد. فیلسوفان یونان باستان از نخستین متفکرانی بودند که به این مسئله توجه جدی نشان دادند. سقراط از «سروش» سخن می‌گفت که الهامات الهی را به او می‌رساند و عقلانیت را هدایت می‌کرد. افلاطون با وارد کردن رازورزی‌ای که ریشه در ادیان مصری و هندی داشت، بحث ایمان دینی را در فلسفه پررنگ‌تر کرد. ارسطو با رویکردی موشکافانه‌تر، از منظر تجربی و منطقی به مقوله خدا و دین پرداخت و نظریات خود را مطرح ساخت. در عصر ایمان، یعنی قرون وسطی، با پیوند میان سنت فلسفی یونان با آموزه‌های مسیحی، ایمان مذهبی به موقعیت قدرت دست یافت و عقلانیت در خدمت آن قرار گرفت. سنت آگوستین بر تقدم ایمان نسبت به عقل تأکید داشت و توماس آکویناس با پیروی از روش ارسطویی، دین را به‌گونه‌ای درون‌زا وارد نظام فلسفی کرد و نوعی عقلانیت دینی را پیشنهاد داد. عصر روشنگری، زمان احیای دوباره عقلانیت بود؛ عصری که در آن نقدهای جدی بر ایمان مذهبی وارد شد. از پیشگامان این عصر می‌توان به ولتر اشاره کرد که به‌شدت به کلیسا و ایمان مذهبی تاخت. روسو و دیدرو نیز هر یک به نحوی سهم ارزشمندی در این مبارزه فکری ایفا کردند.

پرسش اصلی: آیا ایمان داشتن عقلانی است؟
دوشنبه‌شب، تاریخ ۲۵ ماه حمل سال ۱۴۰۴، کمیته فلسفه دیالوس برنامه‌ای برگزار کرد تحت عنوان «ایمان در ترازوی عقل». جلسه با گردانندگی «فرشاد ذهول»، از اعضای کمیته فلسفه دیالوس، آغاز یافت. مهمان برنامه جناب استاد «نزاکت احمدی» بودند.

مقدمه بحث بر محور تقابل ایمان و عقلانیت استوار بود؛ مسئله‌ای که از دیرباز تاکنون یکی از مسائل بنیادین تاریخ فلسفه به شمار می‌رود. اندیشه بشری از همان آغاز ظهور عقلانیت و پرسش‌گری، با ایمان مذهبی درگیر بوده است. پیش از دوران معاصر، این‌گونه پرسش‌ها عمدتاً در قالب رسالات و کتب فلسفی توسط بزرگان فلسفه مطرح می‌شد. فیلسوفان یونان باستان از نخستین متفکرانی بودند که به این مسئله توجه جدی نشان دادند. سقراط از «سروش» سخن می‌گفت که الهامات الهی را به او می‌رساند و عقلانیت را هدایت می‌کرد. افلاطون با وارد کردن رازورزی‌ای که ریشه در ادیان مصری و هندی داشت، بحث ایمان دینی را در فلسفه پررنگ‌تر کرد. ارسطو با رویکردی موشکافانه‌تر، از منظر تجربی و منطقی به مقوله خدا و دین پرداخت و نظریات خود را مطرح ساخت.
در عصر ایمان، یعنی قرون وسطی، با پیوند میان سنت فلسفی یونان با آموزه‌های مسیحی، ایمان مذهبی به موقعیت قدرت دست یافت و عقلانیت در خدمت آن قرار گرفت. سنت آگوستین بر تقدم ایمان نسبت به عقل تأکید داشت و توماس آکویناس با پیروی از روش ارسطویی، دین را به‌گونه‌ای درون‌زا وارد نظام فلسفی کرد و نوعی عقلانیت دینی را پیشنهاد داد.
عصر روشنگری، زمان احیای دوباره عقلانیت بود؛ عصری که در آن نقدهای جدی بر ایمان مذهبی وارد شد. از پیشگامان این عصر می‌توان به ولتر اشاره کرد که به‌شدت به کلیسا و ایمان مذهبی تاخت. روسو و دیدرو نیز هر یک به نحوی سهم ارزشمندی در این مبارزه فکری ایفا کردند.
ایمان و عقلانیت در اندیشه کانت، شکل تازه‌ای یافت. کانت کوشید توازنی میان این دو برقرار کند و برای ایمان جایگاهی در نظام عقلانی قائل شود. این رویکرد او، آغازی شد برای مباحث دامنه‌دار در عصر معاصر.
اما سه متفکر بزرگ عصر جدید—نیچه، مارکس و فروید—نگاه مساعدی به این تقابل نداشتند. نیچه ایمان را نشانه ضعف انسان می‌دانست و با نقدهای تند خود، اندیشه خدا را به چالش کشید. مارکس دین را «افیون توده‌ها» و حاصل ازخودبیگانگی بشر معرفی کرد. فروید نیز مفهوم خدا را فرافکنی پدر در ذهن بشر برای گریز از واقعیت هستی می‌دانست.
استاد نزاکت احمدی سخنان خود را با تعریف‌هایی از عقلانیت و ایمان آغاز کردند. ایشان عقلانیت را «استدلالی که مجاز است» تعریف کردند و در تعریف ایمان گفتند: «ایمان عقیده‌ای‌ست که از آن دست برنمی‌داریم.» در ادامه، این دو تعریف به‌صورت موشکافانه‌تری بررسی شدند و نسبت این دو حوزه مورد تحلیل قرار گرفت. استاد احمدی بر تمایز این دو حیطه تأکید کردند؛ چنان‌که با این تعاریف، مرز ایمان و عقلانیت به‌روشنی از یکدیگر جدا می‌شود. پرسش کلیدی که از دل این جدایی بیرون آمد، این بود که اگر ایمانی که از آن دست نمی‌کشیم، دارای استدلال مجاز نباشد، چه باید کرد؟
استاد نزاکت احمدی برای هماهنگی بیشتر میان این دو حوزه، سه راهکار پیشنهاد دادند:
۱. دیدگاه نقادانه ایمان نسبت به خود؛ به این معنا که ایمان باید از تنگ‌نظری خود عقب‌نشینی کند و از زاویه‌ای بیرونی، نگاهی نقادانه به خود داشته باشد.
۲. دیدگاه فاصله‌گیرانه؛ بدین معنا که ایمان باید از پیش‌فرض‌های خویش فاصله بگیرد و از منظری عقلانی به ادعاهای خود بنگرد.
۳. دیدگاه منصفانه نسبت به عقلانیت؛ یعنی ایمان، علاوه بر نقد خود و فاصله‌گیری از پیش‌فرض‌هایش، باید به نقدهای عقلانیت گوش فرا دهد و از موضع تک‌سویه خود اندکی عقب‌نشینی کند.
در مجموع، خلاصه دیدگاه استاد نزاکت احمدی چنین بود که ایمان، به سبب تمایز بنیادین‌اش با عقلانیت، در تقابل با آن شکننده است. راهکار نهایی و منطقی این است که ایمان با تسامح بیشتر و نگاهی پراگماتیک‌تر با عقلانیت وارد گفتگو شود و نوعی همزیستی انتقادی میان این دو شکل گیرد.
در پایان جلسه، دوستان حاضر در برنامه، پرسش‌ها و پیشنهادات خود را مطرح کردند. یکی از نکات برجسته و حاشیه‌ای جلسه، ارائه بحثی تحت عنوان «ایمان و عقلانیت در اندیشه ایمانوئل کانت و هگل» بود که توسط «عتیق اروند»، از پژوهشگران و نویسندگان برجسته فلسفه، ارائه شد

نوشته های مرتبط :